Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

2.Ифода мақсади ва мазмунига кўра матн типлари.
Мулоқот пайтида, гапираётганда ёки ёзаётганда ҳар доим янгидан матн яратмаймиз. Эҳтиёжимизга кўра турли матн типларидан фойдаланамиз. Баъзан бошимиздан ўтган ёки ўзимиз гувоҳ бўлган воқеаларни кимгадир айтиб берамиз. Тингловчига нотаниш бўлган бирор киши ёки жойни батафсил тасвирлаб беришга ҳаракат қиламиз. Баъзан фикримизни турли далиллар ёрдамида исботлашга, изоҳлашга эҳтиёж сезамиз. Ёхуд кимгадир панд-насиҳат қиламиз. Уни турли ҳаётий воқеалар воситасида тарбиялаш ёки айтилганлардан хулоса чиқаришини истаймиз. Мулоқот мақсадимиз баъзан қандайдир информацияни тингловчига етказишга қаратилган бўлади. Шу билан бирга бирор ишни қандай бажариш кераклиги ҳақида тавсиялар берамиз ёки бирор ишни қилмаслик ҳақида буйруқ берамиз. Мақсадимизга эришиш учун турли кўрсатма, таъқиқ ва хитоб жумлаларидан фойдаланамиз. Инсонлар ўртасидаги мулоқот мақсади ва мазмуни шулар билангина чегараланиб қолмайди. Инсон ҳиссиётларини, туйғуларини, ҳаяжонларини, азоб ва қайғуларини ифодалаш, шу орқали тингловчи ёки китобхонни таъсирлантиришни истайди. Ана шундай ҳолларда баъзан муболаға баъзан ўхшатиш – қиёслаш каби тасвирий воситалардан фойдаланамиз.
Шундан келиб чиқиб матнни, хусусан, бадиий матнни қуйидаги типларга бўлиб чиқиш мумкин: 1.Ҳикоя мазмунли матн. 2.Тасвирий матн. 3.Изоҳ мазмунли матн. 4.Дидактик матн. 5.Хабар мазмунли матн. 6.Буйруқ мазмунли матн. 7.Ҳиссий ифода мазмунли матн.²⁵
1.Ҳикоя мазмунли матнлар (Le texte narratif - нарратив матн). Бундай матнда муаллиф ёки асар қаҳрамони ўзи бошидан ўтказган, эшитган, ўқиган ёки гувоҳ бўлган бирор бир воқеани ҳикоя қилиб беради. Хотиралар, эсдаликлар, эртак ва ривоятларни нарратив матн типига киритиш мумкин. Ҳикоя тарзи асосан ўтган замон шаклида, биринчи шахс бирлик ёки кўпликда ифодаланади. Ҳикоя қилинаётган воқеа – ҳодиса кичик ёки кенг қамровли бўлиши мумкин. Секин - аста кўтарилиб борувчи изчил ва яхлитловчи оҳанг кузатилади. Бирёқлама ифода услубидан фойдаланилади. Яъни, матн шаклланишида асосан, ҳикоя қилувчи (ровий) етакчи фактор ҳисобланади. Монологик нутқ кўриниши бундай матнлар учун жуда мос ва қулай бўлади. Ўрни билан диологик нутқ кўринишларига мурожаат қилинганлигини кузатишимиз мумкин. Шунда ҳам ҳикоя матнининг мотивацион бутунлиги ровийга боғлиқ бўлади. Бу тип матнларда тасвирий, изоҳ, хабар, ҳиссий ифода мазмунли матнлар бирданига иштирок этиши мумкин.