Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Кўчимлар
Кўчимлар дейилганда «адабий асарнинг бадиий қимматини, ифодалилигини, экспрессивликни кучайтириш учун бир нарсанинг номини, белгисини иккинчисига кўчириш ёки сўзларнинг умуман кўчма маънода ишлатилиши»⁸⁶ назарда тутилади. Сўз маъносининг кўчиш жараёнлари турли кўринишларда воқе бўлади, бу жараёнлар ва уларнинг натижалари сифатида юзага келадиган ҳодисалар, бу ҳодисаларнинг турлари, ўзига хос хусусиятлари каби масалалар ўзбек тилшунослигида анча батафсил ўрганилган. Кўчимлар деярли кўпчилик адабиётларда «троплар» атамаси остида ўрганилган. «Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили» қўлланмасида кўчимлар қуйидагича тасниф қилинган: «1.Сўз маъносининг миқдорий кўчишига асосланган троплар: а) гипербола; б) мейозис. 2.Сўз маъносининг сифатий кўчишига асосланган троплар: а) метафора; б) метонимия; в) ирония.» Қолган тасвирий воситалар мазкур кўчимларнинг кўриниши сифатида берилади: «символ, жонлантириш, эпитет, апастрофа – метафоранинг; перифраза, синекдоха, аллегория, эпитет – метонимиянинг; антифраза, сарказм – ирониянинг; литота – мейозиснинг кўринишларидир»⁸⁷ Бадиий матнни лингвопоэтик таҳлилга тортганда кўчимлар деб аталадиган тасвирий воситаларнинг деярли барчасининг асосида ўхшатиш, чоғиштиришдан иборат мантиқий тушунча ётганлигини унутмаслик керак.
Метафора. Нарса-буюм, воқеа ва ҳодисалар ўртасидаги ўзаро ўхшашликка асосланган маъно кўчишига метафора дейилади. Метафора кўчма маъно ҳосил қилишнинг энг кенг тарқалган усулларидан бири бўлиб, мумтоз адабиётшунослигимизда «истиора» деб юритилган. Метафоранинг икки турини фарқлаш лозим: лингвистик метафора ва хусусий-муаллиф метафоралари. Лингвистик метафоралар тил тараққиёти билан боғлиқ ҳодиса ҳисобланади. «Бундай метафоралар асосан, аташ, номлаш вазифасини бажарганлиги учун уларда услубий бўёқ, экспрессивлик, бинобарин, улар ифодалаган нутқ предметига нисбатан субъектив муносабат акс этмайди.»⁸⁸ Фақатгина маълум бир сўзнинг маъно доираси кенгаяди ҳамда янги тушунчаларни аташ учун хизмат қилади. Масалан: одамнинг оёғи – столнинг оёғи, одамнинг кўзи – узукнинг кўзи, кўйлакнинг этаги – тоғнинг этаги каби. Хусусий-муаллиф метафоралари эса ёзувчининг эстетик мақсади, яъни борлиқни субъектив муносабатини қўшиб ифодалаган ҳолда номлаши асосида юзага келади. Улар услубий жиҳатдан бўёқдорликка ва воқеликни образли тасвирлаш хусусиятига эга бўлади. Шунинг учун ҳам бадиий матнда қаҳрамоннинг ҳис-туйғуларини таъсирчан, ёрқин бўёқларда, аниқ ва ихчам ифодалашга хизмат қилади. Хусусий-муаллиф метафораларида ҳамиша коннотатив маъно мавжуд бўлади. «Метафора орқали маъно кўчишида коннотатив маъно ёрқинроқ акс этади. Масалан, от, эшак, қўй, ит, бўри, тулки, йўлбарс, бойўғли, мусича, бургут, лочин, қалдирғоч, булбул каби ҳайвон ва қушларнинг номлари бўлган лексемалар мавжудки, бу сўзлар ўз маъносидан ташқари, кўчма маънода жуда кенг қўлланади. Отнинг бақувватлиги, эшакнинг ақлсизлиги, қўйнинг ювошлиги, итнинг вафодорлиги, мушукнинг эпчиллиги, тулкининг айёрлиги, бургутнинг чангаллашдаги кучлилиги, лочиннинг кўзи ўткирлиги каби типик хусусиятлари бошқа предметларга нисбатан метафорик усулда кўчирилади, натижада коннотатив маъно юзага келади ҳамда матннинг таъсирчанлиги ошади.»⁸⁹
Метафора билан ўхшатиш конструкциянинг ўзаро фарқи ҳақида тилшуносларимиз ўзларининг фикрларини айтиб ўтишган. Уларда асосан қуйидаги фарқлар санаб ўтилади: 1. Ўхшатишда сўзлар ўз маъноси билан иштирок этади. Метафорада сўзлар доимо кўчма маънода бўлади. 2. Ўхшатишда икки компонент - ўхшатилувчи объект ва ўхшовчи образ қиёсланади. Метафора эса бир компонентли бўлади. 3. Ўхшатишларда кенгайиш имконияти кўп, бир гап ҳатто абзац даражасида кенгайиши мумкин. Метафоралар эса сўз ёки сўз бирикмасидан иборат бўлади. 4.Ўхшатишда махсус кўрсаткичлар бўлади: -дек, -дай, -симон, -ларча, каби, сингари, ўхшамоқ ва бошқалар. Метафораларда бундай кўрсаткичлар бўлмайди. Буни қуйидаги мисолдан ҳам кўриш мумкин: Карим тулкидай айёр одам. Ўхшатиш конструкция. Бунда Карим – ўхшатиш субъекти, тулки-ўхшатиш эталони, айёр-ўхшатиш асоси, -дай – ўхшатишнинг шаклий кўрсаткичи. Бу тўлиқ ўхшатиш. Карим – тулки. Бу қисқарган ўхшатиш, чунки гапда ўхшатиш асоси (қайси хусусияти ўхшашлиги) ва кўрсаткичи ифодаланмаган. Вой, тулки-ей... (Каримга нисбатан ишлатилмоқда) Бу метафора ҳисобланади. Чунки Каримнинг айёрлиги образли тарзда ифодаланяпти, бутунлай қайта номланяпти. Метафораларга мисоллар: 1.Эшшак, бу нима қилганинг? 2.Қамоқхоналарнинг «телеграфи» (гап ташувчи, айғоқчи) жуда аниқ ишлайди. 3.– Кўксига пичоқ санчибди, –деди барак навбатчиси. –Баттар бўлсин! Итга ит ўлими. Маҳбуслар барибир уни тирик қўйишмасди. 4.– Ошга пашша тушди, ака! – деди қўрқа-писа... «Деворий газета» ўлгур келди. 5.Қишдан қолган қарғалар. 6.Буқаламун билан учрашув. (С.Аҳмад) 7.Отабек бу чўлтоғ супургини таниди ва унинг истеҳзоларини пайқади (А.Қодирий)
Тилшуносликда мазмуний жиҳатдан метафораларнинг уч тури, яъни одатий метафоралар, жонлантириш ва синестетик метафоралар фарқланади.⁹⁰Юқорида кўриб ўтилган метафораларнинг барчаси, асосан, одатий метафоралардир. Жонлантириш бадиий нутққа образлилик бахш этувчи муҳим воситалардан биридир. «Бадиий санъатлар» китоби муаллифлари бу ҳақда шундай ёзадилар: «Жонлантириш – истиоранинг бир кўриниши. Жонлантириш одамларга хос бўлган хислатларни жонсиз предметлар, табиат ҳодисалари, ҳайвонот, парранда, қуш кабиларга кўчириш орқали пайдо бўладиган тасвир усулидир.»⁹¹ «Ўзбек тили стилистикаси»да ҳам «кишиларнинг ҳаракатлари, ҳис туйғулари, сўзлаш ва фикрлашлари жонсиз предметларга кўчирилиши»га⁹² жонлантириш дейилиши таъкидланади. Мумтоз адабиётимизда жонлантиришнинг икки тури фарқланган:
1.Ташхис – шахслаштириш, жонсиз нарсаларни инсонлардай қилиб тасвирлаш. Шеъриятда жонлантиришдан воқеликни образли тасвирлаш мақсадида фойдаланилади. Тасвир объектига китобхонни яқинлаштириш, воқеликнинг англанишини осонлантириш ва қуруқ-рангсиз ифодадан қочиш учун ҳам мазкур усулга мурожаат қилинади. Қуйидаги шеърий парчада муаллиф «куз»ни жонлантириш орқали китобхоннинг тасвирланаётган воқеликка муносабатини фаоллаштиради:
Нимани хоҳлайман? Истагим нима?
Чангалзор шовқинин тинглаб тураман.
Япроқлар бандида кезган жимгина
Маъюс ва безовта кузни кўраман.
Унинг қўшиғида, унинг оҳида
Сезаман одамзод қалбин гоҳида. (А.Орипов)
Ёхуд жонсиз нарсага инсонга мурожаат қилгандек муносабатда бўлиш ҳам жонлантиришнинг бир кўриниши ҳисобланади. Адабиётшуносликда бу ҳодиса апастрофа деб юритилади. Бунда нарса – буюм жонлантирилмайди, фақат жонли деб тасаввур қилинади. Бу усулдан қаҳрамоннинг ҳеч кимга айтолмаган ички дардларини, сирларини ошкор қилишда фойдаланилади. Масалан: Осмонга интилган дарахтлар, илдизингиз ердалигини била туриб, келиб-келиб сизни қучган кўк бағрини тиласизми? Ҳар баҳор яшилликка алданганингизни ҳазон палласида сезмайсизми ё? Ҳаммасини била туриб, ҳаммасини сеза туриб шамол изнига бўйсунасиз, шитирлайсиз. Мен ҳам шивирлайман... Сизга инган шудринг менинг кўз ёшим... Биламан, бор дардимни тўкиб солмасам ҳам воқифсиз аҳволимдан. Зотан, сиз тирик хотирасиз. Бебош япроқларнинг шивир-шивири, мунгли ёмғиркуй, эгилмачоқ майсалар, инжиқ шамол, чучмўма хўрсиниғи, юрагимнинг адо бўлмас ўкинчи, сиз соддагина дарахтларим ва мен эгилишни эплолмаган асов ғалаён – ҳаммамиз ёлғиз соғинч билан боғланганмиз. (Ё. Акрам)
2.Интоқ – нутқ соҳиби сифатида тасвирлаш, инсонлардек гапиртириш демак. Интоқ болаларга аталган шеър ва ҳикояларда, эртак ва масалларда кўп қўлланилади. Интоқ санъатидан масалларда алоҳида мақсад билан фойдаланилади. Инсонларга хос баъзи қусурлар, камчиликлар нарса-буюмлар мисолида образли қилиб кўрсатиб берилади. Европа адабиётшунослик илмида аллегория деб аталадиган кўчим ҳам «гапиртириш» усулига асосланади. Интоқ-жонлантиришда нарса ва буюмлар, ҳайвонлар инсонлардек гапиради. Аллегорик-жонлантиришда «ҳайвон ва жониворлар инсонлар каби ҳаракат қилади, улар каби гапиради. Ўқувчи эса асосий эътиборини шу ҳайвонлар орқали тасвирланаётган инсон образига қаратади. Демак, аллегорияда образлар системаси икки қатор ҳисобланади, яъни асарда тасвирланаётган ҳайвонлар образлари қатори ва улар орқали шу характердаги кишилар қатори.»⁹³ Мухтор Худойқуловнинг «Шер билан пашша» деб номланган масалида ҳам айрим инсонларга хос мақтанчоқлик, ёлғон ишлатиб бўлса ҳам обрў топишга уриниш иллати образли ифодасини топган:
Бир пашша Шернинг қулоғига бир зум қўнди-ю, учиб кетди. Сўнг кўринганга мақтанди: – Биз Шер билан жуда яқинмиз, кўп масалаларда у мен билан маслаҳатлашиб туради...
Пашшаларга ишонманг!