Marosim folklori

Mavzu: Zavqiy. “Qahatchilik” dostoni.


REJA:

1. 
   Zavqiy hajviyoti
   
2. 
   “Qahatchilik” dostoni
   

Zavqiy hajviyoti. Zavqiy ijodida hajviy asarlar talaygina. Shoir o'z hajviyalarida jamiyatning rivojiga g'ov bo'layotgan illatlarni qoraladi, uning hajvi kichik tanqiddan yuqori bosqichdagi jamiyatning siyosiy masalasigacha yetib bordi. "Zamona kimniki?"_, "Dar mazammati zamona", "Bo'l", "Muncha ko'p" she'rlari shular jumlasidandir. Mazkur she'rlarda shoirning o'z zamonasiga, unda o'rnatilgan tartiblarga, undagi hokim guruhlar siyosatiga qarshi boradi va ularni o'tkir hajv ostiga oladi. Ayniqsa, "Zamona kimniki?" she'rida zamona illatlariga bo'lgan tanqidiy munosabat yaqqol ko'rinadi.
Shoir o'z she'rida zamona kimniki, degan savolga ochiq-oydin zamona "silliq salloniki", "hokimu mirzoniki", "surati zeboniki"ligini aytadi. Muxammasning birinchi bandidanoq shoirning umumiy kayfiyati badiiy timsollar orqali berilgan:
Sen dema ushbu zamonda obro' mulloniki,
Qoldi a'lolar oyoq ostida, so'z adnoniki,
Sar daraxti mevasin ko'r: zog' ila qarg'oniki,
Demangiz, ahboblar, gul bulbuli go'yoniki,
Davlati vasli tikonda, hajri ul shaydoniki.
Shoir bir so'z bilan "zamona zo'rniki", deydi va ularni qoralar ekan, oddiy mehnatkash xalq hayotiga achinadi, kosibu dehqonlarni "bag'ri qon", "xonumoni vayron”ligidan qayg'uradi va ularning achchiq hayotini alam bilan shunday qayd qiladi:
Shahru qishloq demangizkim, fisq ila to'la jahon,
Ahli dunyo qoshida yolg'onchilardur nuqtadon.
Yo'q rivoj kasb-u hunarg'a, sovrilibdur xonumon.
Xoh kosib, xoh dehqon qayga borsa bag'ri qon,
Holi har yerda suxan sharmandayu rasvoniki...
"Bo'l" radifli she'rida ham yana o'sha "zamona zo'rniki" "shiori" boshqacha variant da aniq va tiniq qilib, zaharxandalik bilan "zamonaning boyi bo'l, bazzozi bo'l" deya takrorlanadi:
Ahli dil bo'lma, zamonning boyi bo'l, bazzozi bo'l,
Aqchadin langar cho'p ushlab, rastaning dorbozi bo'l.
Shoirning "Uy puli", "Zolim puli", "Veksel" kabi she'rlarida o'lkaga yangi kirib kelayotgan "yangiliklar" - veksel va pul islohati masalalarining barcha illatlari qalamga olinadi.
Zavqiy hayotda ro'y berayotgan har bir hodisani ziyraklik bilan kuzatar ekan, xalq gardaniga sirtmoq bo'lib kirib kelgan veksel balosini "Veksel" she'rida bir-bir ochib beradi:
Mastur qolmag'aykim, so'zning yo'g'oni chiqdi,
Oltiarig'lari ham vekselni koni chiqdi,
Zovutni bitkarolmay, eshonni joni chiqdi,
Afsus, ey xaloyiq, ishlar yamoni chiqdi,
Oxir zamona ma'lum bo'ldi, nishoni chiqdi.
Ayni paytda, shoirning "Voqeai qozi saylov", "Qahatchilik" sarlavhali masnaviy yo'lida yozilgan ixcham dostonlarida ham zamon sadolarini payqamaslik mumkin emas, ularning ikkisi ham voqeiy. Birinchisida 1910-yilda Qo'qonning Xo'jand dahasi qoziligiga saylov jarayonida yuz bergan qalloblik, poraxo'rlik, vijdonsizlik fosh etiladi. Asarda ishtirok etganlar: sobiq qozi — Hakimjon; ishlab turgan qozi — mulla Kamol; shotirlar — Shokirqora, Olimqovoq, Hasan a'lam; qozilarga "qozilik" qiluv-chi shahar hokimi — Medinskiy. Voqea qozilik mansabini talashish hangomasi bilan boshlanib, "hokim royi" Medinskiyning Hakimjonga burilib, uni qo'llab qozi qilishi bilan yakunlanadi.
"Qahatchilik" asarida 1916-yilgi ocharchilikning fojiaviy manzaralari hokim va mute’ munosabatlari misolida ochib beriladi. Xalq g'alayoni dostonning markazini tashkil qiladi, ochlikdan qirilib ketayotgan xalq g'azabi hukumat ma'murlariga qaratilgan edi:
Hamma shovqin solib, kim yuldi sochin,
Dedilar: "Barchamiz och, qil ilojin".
Bu yanglig’ xor bo'lg'aymu odamzod,
Agar qodir esangkim, ayla imdod...
Bu xalq g'alayonlari shaklida namoyon bo'lgan milliy ozodlik harakatining dastlabki ko'rinishi edi. Zavqiyning mazkur muxammasi yozma adabiyotda ilk bora bu shakldagi milliy ozodlik harakatini ochib beruvchi asar bo'ldi.
Zavqiyning Muqimiy bilan mushoira yo'sinida yozgan hazil-mutoyibalari, "Sayohatnoma"si va she'riy maktublari ham mavjud bo'lib, ularning har biri alohida ahamiyatga ega.
Zavqiy zamondosh va makondoshi Muqimiy boshlab bergan an'anani davom ettirib, o'z ijodida "Suv janjali", "Obid mingboshi haqida hajv" va "Shohimardon xotirasi" nomli sayohatnomа asarlarini yaratdi.
"Suv janjali" sayohatnomasi 6 band, 24 misradan iborat bo'lib, qishloq hayoti uchun muhim bo'lgan suv muammosi haqida.
"Obid mingboshi haqida hajv"da esa qishloq mingboshisi Obidning kirdikorlari ochib tashlanadi. Har ikki sayohatnoma tagzaminida Zavqiy yashagan Karimbobo qishlog'ining hayoti yotadi.
"Shohimardon xotirasi" sayohatnomasi Zavqiyning 1898 yildagi Shohimardonga qilgan sayohati taassurotlarida yozilgan bo'lib, unda Shohimardon tabiati ta'rif-tavsif etiladi.
Shoir Zavqiy hayoti va faoliyati, aytib o'tganimizdek, XIX asrning II yarmi — XX asr boshlaridagi o'zbek adabiyotining yorqin sahifalarini tashkil qiladi. U o'tmish adabiyotimiz an'analarini davom ettirib, yangi davr adabiyotiga bog'ladi, qolaversa, adabiyotimizni yangi asarlar bilan boyitdi va milliy ma'naviyatimizning ko'zga ko'ringan siymosiga aylandi. Uning serqirra ijodiy merosi millat yoshlarining Vatan, mustaqillik, milliylik, erk va ozodlik tushunchalarini onglariga singdirishda, ularni sog'lom fikrli barkamol shaxs bo'lib voyaga yetishuvida, shubhasiz, muhim ahamiyatga ega.
 Tayanch tushunchalar:

• 
  Zavqiy
  
• 
  “Ajab ermas”
  
• 
  “Uy puli”, “Zolim puli”
  
• 
  Veksel
  
• 
  Qahatchilik
  

 Savol va topshiriqlar:

1. 
   Zavqiy hajviyoti haqida nima deya olasiz?
   
2. 
   "Zamona kimniki?" she'rini tahlil qiling.
   
3. 
   Zavqiy she'riyatining norozilik nidolari, zamona sadolari qaqshatqich hajvu fosh etish usiubi bilan yo'g'rilganligining boisi nimada?
   
4. 
   Shoirning qaysi she'rida Vatan va millatning kelajagi haqidagi orzu-umidlar aks etgan?
   
5. 
   Zavqiy merosidan bizgacha yetib kelgan asarlarning turi haqida gapiring.
   
6. 
   Zavqiy ijodidan olgan taassurotlaringiz asosida o'zingiz mavzu tanlab, insho yozing.
   

 Adabiyotlar:

1. 
   S.Matjon, Sh.Sariyev. O’zbek adabiyoti. T., 2007
   
2. 
   B.Qosimov, N.Jumaxo’ja. O’zbek adabiyoti. 10-sinf uchun darslik. T., 2001
   
3. 
   B.Jalilov va bosh. O’zbek adabiyoti. T., 2006
   
4. 
   B.To’xliyev. Adabiyot . T., 2005
   

M U N D A R I J A

Mavzular nomi	beti
Alisher Navoiyning hayoti va ijodi.	1
Navoiyning lirik merosi	6
"Xazoyin ul-maoniy" haqida. Navoiy g’azallari	11
Navoiy qit'alari va fardlari, ruboiylari.	14
"Xamsa". “Hayrat ul-Abror” va “Farhod va Shirin” dostonlari	21
"Xamsa". “Layli va Majnun”, “Sabba’i sayyor” va “Saddi Iskandariy” dostonlari	25
XV-asrning ikkinchi yarmi XVI-asrlar adabiyoti. Muhammad Shayboniy	29
Husayn Boyqaro	35
Muhammad Solih	38
Z.M.Bobur hayoti va ijodi. Bobur lirikasi.	44
«Boburnoma» - o’zbek mumtoz nasrining nodir namunasi	49
Xo'ja - moxir nosir	52
XVII-XIX asr birinchi yarmida o'zbek adabiyoti. Abulg'ozi Bahodirxon	59
Turdi Farog’iy	63
So'fi Ollohyor	66
Boborahim Mashrab hayoti va ijodi.	70
Mashrab lirikasi	73
Xo’janazar Huvaydo. “Rohati dil” axloqiy –didaktik doston.	77
Uvaysiy she’riyati.	82
Amir Umarxon - Amiriy hassos shoir.	86
Nodiraning hayoti va ijodi.	90
Gulxaniy. "Zarbulmasal" asari.	94
Maxmur	101
Munis	107
Muhammadrizo Ogahiy. Ogahiy g’azallari	111
Ogahiy –mukammal mustazod kashfiyotchishi	117
XIX-asrning ikkinchi yarmi XX- asr boshi o'zbek adabiyoti	120
Muqimiy lirikasi	126
Muqumiy hajviyoti	129
Furqat hayoti va ijodi	133
Furqat – ma’rifatparvar shoir	137
Zavqiy hayoti va ijodi	143
Zavqiy lirikasi.	146
«Qahatchilik» dostoni	150