Marosim folklori

Mavzu: XIX asrning ikkinchi yarmi o'zbek adabiyoti


R e j a:

1. 
   Turkistonning qora kunlari.
   
2. 
   Madaniy hayot.
   
3. 
   Adabiy hayot.
   

Turkistonning qora kunlari. Buyuk sohibqiron Amir Temur saltanat va davlatni boshqarish qonun-qoidalari bayon etilgan tuzuklarida o'z vorislariga "millatning dardiga darmon bo'lish", "zaiflarni ko'rish va yo'qsillarni boylar zulmiga tashlamaslikni uqtirgan hamda "adolat va yaxshilik qilmoq dasturingiz, rahbaringiz bo'lsin", deya vasiyat qilgan. Ammo uning o'g'itlariga amal qilinmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan o'zaro ixtilof va ichki kurashlar, jang-u jadallar evaziga davlat zaiflashib, mamlakat inqiroz va parokandalikka yuz tutdi. Voqelikning muxtasar bayoni shundaki, Rossiya imperiyasi O'rta Osiyoda o'zbek davlatchiligining barcha jabhalarini tag-tomiri bilan yo'q qilish va rusiy idora uslublarini qat'iy joriy etishni jiddiy maqsad qilib qo'ydi hamda ma'muriy-boshqaruv tizimim ana shu maqsadga qaratgan holda Turkiston o'lkasi, Buxoro amirligi va Xiva xonligi Rossiya guberniyalariga aylanishi uchun barcha siyosiy, iqtisodiy madaniy va ma'naviy choralarni ko'rdi. Markaziy Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi xalqqa qimmatga tushdi, negaki, o'z-o'zidan og'ir va ayanchli mustamlakachilik siyosati hukm surdi. Chor Rossiyasi yurt boyliklarini taladilar va Rossiyaga tashib olib ketdilar. Mustam­lakachilik o'lkada yerli xalqlarning ma'naviy qadriyatlariga, tili, dini, milliy urf-odatlariga tajovuz qildi. Davrning bunday dahshatli voqealarga to'la manzarasi o'sha tarixiy-badiiy asarlarida, xususan, Xiva bosqinini o'z ko'zi ko'rgan M.Yu. Bayoniyning "Shajarai xorazmshohiy" kitobida Rossiya imperiyasining butun kirdikorlari aniq-ravshan tasviri berilgan. Darhaqiqat, Rossiya imperiyasi Turon elining erki, insoniy huquqlarini poymol qilib moddiy boyliklarini tortib olish bilan ham chekinmay, o'lkamizning ma'naviy mulkini ham talon-taroj etib, ularni parokanda holiga keltirganlar. Xivaning tobelik yillari 1873-yilga to'g'ri keladi. Bu yillarda Xiva xoni Muhammad Rahimxon soniy Feruz Arkda kitoblar saqlaydigan maxsus xonalar ajratgan edi. "Shajarai xorazmshohiy"da keltirilishicha, "Kaufmon kelib, Arkka kirib, taxti Xorazmshohiyda o'lturgandan" keyin Xorazm xazinasidan juda katta boylik Peterburgga jo'natiladi, qimmatbaho narsalar bilan birgalikda, xon alohida saqlaydigan 300 jilddan ortiq nodir qo'lyozma kitob ham Peterburgga yubor-gandan Bayoniy juda qattiq achinadi. Kitobda bu voqeani yurakdan norozi va ichki taassuf bilan shunday yozadi: "Yana bir uyda uch yuz mujallad yozma muzayyan kitoblar bor erdi va choroynavu sovutlar va dubulg’alar... va o'q-yoylarning hammasiki mutasarruf boqildi, chun hammasi murossa' va mujahar va bahodor nimarsalar erdi, Peterburgg'a yuborildi".
Rus chorizmi Markaziy Osiyoda dahshatli rnustamlakachilik siyosatini olib bordiki, bu siyosatning bosh maqsadi va yo'nalishini Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri A.V. Krivoshein shunday ta'kidlaydi: "Bu markaziy masalada uch ko'rinish mavjud. Agai birinchisida yarqirab turgan yozuv "Paxta" bo'lsa, ikkinchisida "Sug'orish" va nihoyat, uchinchisida uncha ko'zga tashlanib tur~ magan bo'lsa ham, aslida hammasidan muhimi "ruslarni ko'chirib keltirib o'rnashtirish" yozuvi turibdi".
Maqsad amalga deyarli oshdi. Turkiston paxta bazasiga aylantirildi, yetishtirilgan paxtalar rus, arman, yahudiy zavodchi boylar qo'liga o'tdi, paxtachilik rivoji Chor hokimiyati xazinasini boyitdi. Ruslashtirish masalasi ham "oliy maqomda" hal bo'ldi Rusiyadan yuz minglab mujiklar keltirilib, hududlarga o'rnashtirildi va bir zumda rus shahar va qishloqlari paydo bo'ldi. Jumladan, Petro-Aleksandrovsk (To'rt ko'l), Skobelev (Farg'ona), Chernyaevka (Avliyoota) kabi shaharlar shu tariqa vujudga keldi. Bunday mahalliy aholini ruslashtirish, islomni izdan chiqishi uchun yaxshi vosita bo'la olar edi. Aslida chor ma'murlarining yashirin maqsadi ham shu edi.
Shu asnoda ulug' shoir Abdulhamid Cho'lpon nolasini tinglang:
Kulgan boshqalardir,Yig'lagan menman,
O'ynagan boshqalar, ingragan menman
Erk ertaklarini eshitgan boshqa,
Qnllik qo'shig'ini tinglagan menman...
Erkin boshqalardir, qamalgan menman,
Hayvon qatorida sanalgan menman.
Bu milliy, mahalliy va ma'naviy zulmlarning og'rig'idan chiqqan ingroq sado edi.