Marketing faoliyatini rejalashtirish tovarlarga bo`lgan ehtiyojni, barcha mavjud moddiy
resurslarni aniqlashni, talab va taklifni rejalashtirishni va tovarlarni iste`molchilarga o`z vaqtida
va to`liq etkazib berishni, moddiy resurslardan to`la va tejab-tergab foydalanish va hokazolarni
o`z ichiga oladi. Tovarlarga bo`lgan ehtiyojini rejalashtirish o`z navbatida ish turiga doir ayrim
materiallarning kerakli miqdorini hisoblash, ularga bo`lgan ehtiyojni texnikaviy-iqtisodiy
jihatdan asoslab berish, tovarlarga bo`lgan ehtiyoj rejalarini tuzib, tegishli korxonalar va savdo
tashkilotlariga topshirish, bu rejalarni himoya qilish kabilarni o`z ichiga oladi. Ehtiyoj rejalari
mahsulot birligiga material sarf qilish normalari asosida tuziladi. Marketing bo`limi va guruhi
rejalashtirish bilan shug`ullanuvchi tashkilotlar bilan, birgalikda moddiy resurslarni aniqlaydi va
hisobga oladi. Bunda ular davriy hisobotlar va mavjud moddiy resurslarni inventarizatsiya qilish
materiallariga asoslanib ish ko`radi.
Tovarlarni iste`molchilarga sotish rejalashtirilayotganda iste`mol qilinmay qolgan
materiallar, davlat buyurtmalari, ichki imkoniyatlardan foydalanish to`g`risida topshiriqlar va
materiallarga berilgan talabnomalar hisobga olinadi. Tovarlar ishlab chiqaruvchilardan
iste`molchilarga o`z vaqtida va to`la etib borishini rejalashtirish maxsus talabnomalarni
solishtirishni, ularni bajarish uchun tovarlarni etkazib beruvchilariga topshirishni, materiallar
etkazib berish hajmi va muddatlarni belgilashni, qanday transport vositalari bilan tashishni va
sotish shakllarini belgilashni hamda tovarlarni omborlarga keltirishni o`z ichiga oladi. Tovarlarni
to`g`ri va tejab-tergab sarflashni rejalashtirish xom-ashyo, materiallari va yoqilg`i sarfini
normallashtirishni, uskunalar, mashina va mexanizmlardan foydalanish ko`rsatkichlarini
belgilashni, shuningdek moddiy resurslarni sarflash va asosiy fondlardan foydalanish ustidan
nazorat qilishni ko`zda tutadi.
Marketing quyidagi printsiplar asosida rejalashtiriladi:
Milliylik printsipi: marketing biznes-rejalari, avvalo hukumat siyosatini aks ettiradi. Siyosiy
rahbarlikni xo`jalik rahbarligidan ajratib bo`lmaydi, ular bir butun rahbarlikdir. Bu printsip
49
xo`jalik vazifalarini hal etishda printsipiallikni va davlat manfaatlari nuqtai nazaridan
yondoshishni talab qiladi. Milliylik printsipi marketingda, mahalliychilik, millatchilik va
qarindoshchilikka mutlaqo yo`l qo`ymaydi.
etakchi bo`g`in printsipi. Hukumat har bir rejalashtirish bosqichida eng muhim xo`jalik
vazifalarini ilgari suradiki, milliy iqtisodiyotning yanada yuksalib borishi va respublika
iqtisodiyotining mustahkamlab borishi va o`sha vazifalarning bajarilishiga bog`liqdir. Bu
vazifalar hamma bosqichlarda ham bir xil bo`lmaydi. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o`tishning
shu kundagi bosqichida marketing biznes-rejasi bozorni, eng avvalo, iste`mol buyumlari bilan
to`yintirish, sanoat korxonalarini esa eng yangi texnika va texnologiya bilan va umuman
iqtisodiyotimizga bu muammolarni tezroq hal etish uchun ko`plab chet el investitsiyalarni jalb
qilishga yo`naltirmog`i lozim. Yaqin kelajakda milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy
yo`nalishi ishlab chiqarishning progressiv va iqtisodiy jihatdan samarali tarmoqlarini tez
sur`atlar bilan o`stirishga qaratilishi ko`zda tutilmoqda. Marketing biznes-rejalarida ana shu
etakchi bo`g`inlarni birinchi navbatda ta`min etishni ko`zda to`tishlari zarur.
Ilmiy-texnika jihatdan asoslanganlik printsipi. Bu - fan va texnika yutuqlarini hisobga olish
demakdir. Bu printsip ob`ektiv iqtisodiy qonunlarni bilishni, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish
uchun talab va ehtiyojlarni hisobga ola bilishni taqozo qiladi. Marketing biznes-rejalari real
bo`lishni, texnika yangiliklari, progressiv normalar qo`llashni talab qiladi. Marketing biznes-
rejalari hozirgi davrning iqtisodiy qonunlari asosida tuzilishi lozim. Marketing biznes-
rejalarining ilmiy asoslanganligi ko`p jihatdan ularning iqtisodiy-matematik modellar va usullar
hamda komp`yuter, hisoblash texnikalaridan foydalanib tuzilishiga bog`liqdir. Marketingni
biznes-rejasini tuzishda yuqorida qayd qilingan printsiplardan tashqari demokratik tsentralizm va
boshqa printsiplarga ham asoslaniladi. Marketing biznes-rejasi milliy iqtisodiyot biznes-
rejasining muhim va ajralmas tarkibiy qismidir. Marketing biznes-rejalarini barcha korxonalar,
qurilish tashkilotlari, vazirliklar, idoralar tomonidan va respublikamizning markaziy
rejalashtirish organlari ham tuzadi. Demak, marketing biznes-rejalari milliy iqtisodiyotning
barcha tarmoq va bo`g`inlarida tuziladi.
Marketing biznes-rejalari taqsim qilinadigan mahsulot nomenklaturasining amal qilish
muddatlari, ko`lami va rejalashtirish davriga qarab bir qancha turga bo`linadi. Amal qilish
davriga qarab, ular perspektiv va joriy rejalarga, joriy rejalar o`z navbatida yillik, chorak va oylik
rejalarga bo`linadi. Amal qilish ko`lamiga qarab, marketing rejalari: respublika, tarmoq, korxona
va sof marketing korxonasi biznes-rejalariga bo`linishi mumkin. Perspektiv marketing biznes-
rejalari, o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, ular faqat ayrim ko`rsatkichlar bo`yichagina
tuziladi. Bunda uzoq muddatga mo`ljallangan tovarlar, resurslarning muhim turlari bo`yicha
sarflash normalari va ularga bo`lgan ehtiyoj butunicha taxminiy tarzda korxonalarda va
tashkilotlarda hisoblab chiqiladi. Respublika, rayon va ayrim xo`jaliklar bo`yicha, muhim
tovarlar bo`yicha moddiy balanslar tuziladi. Bu balanslar perspektiv rejalarni ishlab chiqish
maqsadida tuzilib, bu rejalar moddiy resurslar bilan asoslanadi.
Yillik marketing biznes-rejalari joriy rejaning bir qismi bo`lib, ularda tovarga bo`lgan
ehtiyoj va bu ehtiyojni qoplash manbalari kelgusi yil uchun aniqlanadi. Bu rejada jismoniy
shaxslar, asosiy va yordamchi xo`jaliklarning, shuningdek ishlab chiqarish bilan bog`liq
bo`lmagan sohalarning ham ehtiyojlari ko`rsatiladi. Chorak va oylik marketing rejalari, yuqorida
keltirilgan perspektiv va yillik rejalardan ko`p jihatdan ajralib turadi. Ular faqat quyi marketing
tashkilotlari va korxonalarida tuziladi. Bu rejalar tovarlarning ko`rsatilgan nomenklaturasi
bo`yicha tuziladi.
Respublika marketing biznes-rejalari tovarlarni ichki va tashqi bozorda sotishni, eksport va
import rejalarini tuzishni, marketing byudjetini aniqlashni, tarmoq rejalari esa shu vazirlik va
idoralarga qarashli korxona va tashkilotlarni tovarlarini sotishni o`z ichiga oladi. Zavod-fabrika
rejalari har bir korxonada tuziladi. Korxonada marketing rejasi, avvalo tovarga bo`lgan
ehtiyojning homaki, dastlabki hisob-kitoblarga asoslanib ishlab chiqiladi, chunki qat`iy reja
tuzish uchun ishlab chiqarish va kapital qurilishning hajmi hali tasdiqlanmagan bo`ladi.
50
Marketing biznes-rejalari milliy iqtisodiyot rejasi va korxonalardagi biznes-rejaning hamma
qismlari bilan chambarchas bog`langandir. Masalan, ishlab chiqarish dasturi bilan marketing
biznes-rejalari bir-biri bilan, ayniqsa uzviy bog`langandir. Ishlab chiqarish dasturi moddiy
resurslarga bo`lgan ehtiyojni belgilab beruvchi boshlang`ich hujjatdir. Ko`pgina korxonalarda
ishlab chiqarish dasturi rejalashtirilayotganida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini
yaxshilash rejasi ham ishlab chiqiladi. Bu reja ham marketing rejasida o`z aksini topishi kerak.
Marketing biznes-rejasi yangi texnikani qo`llanish (texnika taraqqiyoti, mehnat unumdorligini
oshirish) rejalari bilan ham bog`liq. Yangi texnikani rivojlantirish rejasi marketing biznes-rejasi
bilan ikki tomonlama bog`liqdir: birinchidan, yangi texnikani rivojlantirish ishi ma`lum moddiy
xarajatlarni talab qiladi; chunonchi tajriba o`tkazish maqsadida yasaladigan namunalarga har xil
materiallar ishlatiladi. Bu materiallar marketing biznes-rejasida albatta aks ettiriladi;
ikkinchidan, marketing biznes-rejasi tuzilayotganida texnika taraqqiyotining sarflash
normalariga ta`siri va shu munosabat bilan sotiladigan, talab qilinadigan yoki resurslar miqdori
hisobga olinadi. Marketing biznes-rejalari mahsulot tannarxi rejalari va moliyaviy rejalar bilan
ham uzviy bog`langan. Marketing organlari mahsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etuvchi
ishlab chiqarish vositalari bilan ta`minlab, mahsulot tannarxining kamayishiga va foydaning
ko`payishiga ta`sir etadi. Bu hol marketing biznes-rejasida o`z aksini topadi. Bunda biz material
sarflash normalarini pasaytirish, materiallar, yonilg`i va hokazolarni tejab-tergab sarflash
topshiriqlari haqida fikr yuritmoqdamiz.
Marketing biznes-rejasining moliyaviy reja bilan bog`liqligi quyidagilardan iborat:
korxonalar ko`pincha mavsumiy va boshqa zapaslar uchun bankdan qarz oladi, bu qarzlar
ularning moliyaviy rejalarida aks ettiriladi. Aylanma mablag`lar normasi xom-ashyo materiallar
va yoqilg`i zapasi normasiga va boshqa normalarga bog`liqdir. Bu normalarning hammasi
marketing rejasida o`z aksini topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |