Markaziy Osiyo regionidagi geosiyosiy jarayonlar

Umuman olib Karaganda, Markaziy Osiyo mintakasi boshka davlatlarning e’tiborini o‘ziga jalb kilganligini kuyidagi omillar bilan izohlashimiz mumkin:

• 
  ushbu davlatlar Yevrosiyoning Osiyo kismida juda muhim geostrategik joylashuviga; ular hududidan eng muhim yer va xavo kommunikatsion liniyalari o‘tadi;
  
• 
  mintaka katta mikdordagi kimmatli metallar xom —ashyosi va energetik resurslarga ega, ayniksa Kaspiydagi neft va gaz zaxiralarini inobatga oladigan bo‘lsak;
  
• 
  bu mintaka xozirgi paytgacha to‘liq egallab olinmagan katta xajmdagi ichki bozorga ega;
  
• 
  bu davlatlarning ishlab chikrish va kommunikatsiya tarmoklarini nazorat kilish
  

orkali, ko‘shni davlatlarga xam ta’sir o‘tkazish mumkin;

• 
  mintaka juda katta mikdordagi investitsiyalarni o‘zlashtira oladi, ayniksa xom —ashyo kazib olish va eksport kilish tarmoklari;
  
• 
  kup yillik Rossiya ta’sirining pasayishi, bu mintakada boshka davlatlar uchun uz faoliyatini aktivlashtirish va uz ta’sir doirasiga olish imkoniyatini yaratmokda.
  

Mintakada o‘z manfaatlariga ega bo‘lgan davlatlarning Markaziy Osiyoga va bu yerda kechayotgan integratsiey jarayonlarga nisbatan yondashuvlari ma’lum bir tamoyillar asosida olib borilmokda. Ular orasida «geosiyosiy mintakaviylik» tamoyili yakkol ajralib turadi. Bu tamoyil Markaziy Osiyo mintakasini yagona geosiyosiy makon, umumiy siyosiy va iktisodiy manfaatlarga ega bo‘lgan xudud sifatida karash imkonini beradi.
Mintakada o‘z geosiyosiy manfaatlariga ega bo‘lgan davlatlardan biri bu shubxasiz Rossiya Federatsiyasidir. Sobik ittifok davlati yemirilganidan keyingi o‘tgan bir kancha vakt davomida Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan tutgan siyosatida anik bir yo‘nalish ko‘zga tashlanmaydi.
Masalan, ba’zida u sobik ittifokdosh respublikalarni MDH doirasida integratsiyalashuvi uchun katta kuch — gayrat sarflamokda, shuningdek Bojxona Ittifoki (keyinchalik YevrOsIH)ni tuzish tashabbuskorlaridan biri sifatida maydonga chikdi, MOHTda (Markaziy Osiyo Hamkorligi Tashkiloti) kuzatuvchi makomini oldi. Boshkacha kilib aytadigan bo‘lsak, u sobik Ittifok xududida o‘zi tomonidan bosharila oladigan integratsiey muassasaviy tizimni yaratishga intilmokda. Rossiyaning bu makonda yetakchilik mavkeini saklab kolish imkoniyatlari juda past bo‘lib kolmokda.
Keyingi o‘n yil davomida Rossiya MDH doirasidagi davlatlarga G‘arb ta’sirining kirib kelishini oldini olishga xarakat kildi, lekin u yetarli darajadagi iktisodiy va siyosiy kuchga ega emasligini namoyon kildi¹. Natijada, Rossiya o‘zining mintakadagi davlatlar uchun asosiy xavfsizlik kafolati va xamkor sifatidagi mavkeini ma’lum darajada yo‘kotdi.
Hozirgi paytda rasmiy Moskva tomonidan Markaziy Osiyo yo‘nalishi Rossiya uchun strategik axamiyatga ega deb tan olinishi e’tiborni jalb etadi. Bundan kelib chikkan xolda, Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan tutgan pozitsiyasi xam bir muncha ziddiyatlidir. Bir tomondan, mintakaviy integratsiya natijasida vujudga keladigan makon terrorizm va narkobiznesning Rossiyaga kirib kelishiga «janubiy kalkon» vazifasini utab, uning xavfsizlik borasida olib borayotgan xarakatlariga ancha moe tushadi. Ikkinchi tomondan esa, birlashib katta siyosiy va iktisodiy kuchga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo Moskvaning nazorati ostidan chikib ketishi xech ran emas. Bunday sharoitda, Rossiya bu yunalishidagi asosiy e’tiborini ushbu xududda o‘zining iktisodiy, siyosiy manfaatlarini ximoya kilish va xavfsizlik, kommunikatsiya, xarbiy va madaniy soxalarda xamkorlikni rivojlantirishga karatmokda.
Amerika Qo‘shma SHtatlari xam bu mintakada uz manfaatlariga ega bo‘lgan davlatlardan biri xisoblanadi. Sobik Ittifokning parchalanib ketishi natijasida AQSHning mintakaga kirib kelishiga o‘ziga xos yo‘l ochib berildi.
Ma’lumki, amerikalik siyosatshunos Z.Bjezinskiy Markaziy Osiyo mintakasini mojarolarga moyil xududlardan biri sifatida e’tirof etgan edi va shu munosabat bilan u bu mintakani «Evrosiyo Bolkoni» deb atagan¹.
Ikki kutbli tizimdan keyingi davrda AQSH butun dunyoda tinchlik va barkarorlikni ta’minlashga o‘zini ma’sul xisoblamokda va shu jixatdan xam u mintakada AQSH boshkaruvidagi siyosiy barkarorlikning o‘rnatilishidan manfaatdordir.
SHuningdek, Mintaka davlatlari diniy ekstremizmning nishoniga aylanishi va bu davlatlarning keying rivojlanishida diniy yunalishning tanlanishi xam AQSH manfaatlariga ziddir. Aksincha, u mintakadagi davlatlarning diniy ekstremizmning keng tarkalishiga to‘sik bo‘luvchi kuchga aylanishi tarafdoridir. Bu bilan birga, AQSH Markaziy Osiyoni bir kator yirik davlatlar bilan iktisodiy va ijtimoiy alokalari ortib borayotgan muxim strategik mintaka sifatida xam karaydi.
AQSH rasmiy vakillari ko‘pchilik chikishlarida bu davlatning Markaziy Osiyo mintakasidagi manfaatlari kuyidagilarda mujassamlashtirib, keng jamoatchilik ongiga singdirishga xarakat kilishmokda:
1) mintakada demokratik siyosiy muassasalarni barpo etish;

2. 
   mintakada iktisodiy rivojlanish sur’atlarini tezlashtirish maksadida bozor iktisodiyoti isloxotlarini amalga oshirish;
   
3. 
   Markaziy Osiyo mintakasi davlatlari o‘rtasida mintakaviy xamkorlikni va
   

ularning jaxon xamjamiyatiga integratsiyalashuvini rivojlantirish;

2. 
   xavfsizlik soxasida, terrorizm va narkotiklar savdosi bilan kurash borasida samarali siyosat utkazish.
   

Ushbu yunalishlarni shartli ravishda xozirgi kunda AQSH raxbariyatining Markaziy Osiyoga nisbatan strategik loyixasi sifatida karash mumkin. Lekin Z.Bzejinskiy bu borada kuyidagicha fikr bildirgan: «Qo‘shma SHtatlar bugungi kunda Yevroosiyoning yangi javdatlarida uz siyosiy ishtirokini kengaytirish xarakatida bo‘lsalarda, birok, bu davlat Markaziy Osiyoda xal kiluvchi rolni o‘ynay olmaydi...»¹.
Xozirgi kunda AQSH Markaziy Osiyo davlatlarining iktisodiy nochorligidan foydalangan xolda, mintakani iloji boricha o‘zining nazorati ostiga olishga xarakat kilmokda. SHuni aytish mumkinki, ularning bunday xarakatlari uz natijalarini bermokda.
Xitoyning Markaziy Osiyodagi manfaatlariga to‘xtalib o‘tishda bu davlatning kadimdan ushbu xudud bilan bevosita savdo — iktisodiy, madaniy va xavfsizlik masalalariga daxldor bo‘lgan munosabatlarni olib borganligiga aloxida e’tibor berish lozim. Bu munosabatlarning ildizi mil.avv. II asr oxirlaridan, ya’ni Buyuk Ipak Y o‘li orkali alokalar boshlangan davrlarga borib takaladi.
Oxirgi paytda, Markaziy Osiyo mintakasi Xitoy uchun strategik axamiyatga ega xudud sifatida karaladi. Xatto ba’zi bir xitoy olimlari «Xitoy Markaziy Osiyosiz, bu mintaka esa Xitoy siz mavjud bulolmaydi» va «Markaziy Osiyo mamlakatlari Xitoyning yordamisiz va kullab kuvvatlashishisiz uz xavfsizliklarini ta’minlay olmaydi», degan fikrlarni o‘rtaga tashlaganlar². Markaziy Osiyodagi barkarorlik Xitoy manfaatlariga tula moe kelishi bir kancha taxlilchilar tomonidan kayd etib utilgan. Ular bu xududdagi bekaror vaziyat Xitoyga xam ko‘chib utishi mumkinligiga aloxida e’tibor karatishadi va Xitoy mintaka davlatlariga xar tomonlama yordam ko‘rsatishi zarurligi ta’kidlanadi³. Xitoy bu xududda Rossiya ta’sirining rolini tan olsada, bu yerda garbning ishtiroki unga biroz nokulaylik tugdiruvchi omil xisoblanadi. CHunki mintaka Xitoyning eng bekaror xududi — Sinbdzyanb — Uygur Avtonom Rayoni bilan bevosita kushni bulib, bu yerda Xitoyga rakib xisoblanuvchi biror bir kuchning mavjud bulishi, uning manfaatlariga moe kelmaydi.
Bugungi kunda Xitoy Markaziy Osiyo mintakasi davlatlari bilan alokalarini xar tomonlama chukurlashtirishga intilayotganligini kuzatish mumkin. Bu yerda uning iktisodiy manfaatlarini xam e’tibordan chetda koldirib bo‘lmaydi, albatta. Markaziy Osiyo Xitoy uchun energiya resurslari manbai, o‘z maxsulotlarini sotilishi uchun bozor, shuningdek, G‘arb bilan alokalarni olib borishda muxim transport y o‘li sifatida muxim axamiyatga ega.
SHu sababli, davlatlararo integratsiya tez fursat mobainida yakun topishi Pekinning bu manfaatlarini realizatsiya kilishda juda ko‘l keladi.