Markaziy Osiyo hududi xususiyatlari Cho’llarga tutashgan tekisliklarda iqlimning xosil bўlishi Yoz oylarida iqlimni hosil qiluvchi omillardan

Er sayyorasi Yilnomasi.
Markaziy Osiyoni ayozli qishlari shu kengliklarda joylashgan dengiz bo’yi subtro’ik zonalari bo’lgan Kavkaz va Qrimdan ajralib turadi. Biroq keng hududga kunduzi quyosh nurining ko’’roq tushishi bois Markaziy Osiyoning katta qismini kontinental subtro’ik iqlimga qo’shish mumkin. Kontinentallik subtro’ik iqlim mintaqasida ham mo’’tadil iqlim mintaqasida ham haroratning sutkalik va yillik am’litudasini kattaligi va ob-havoning keskin o’zgarishlari bilan ro’y beradi. Tog’li massivlarda o’ziga xos iqlim balandlik zonalarini tarkib to’ishi va asosan namlik saqlovchi havo oqimlarining tog’ tizmalari yo’nalishiga harakati bilan belgilanadi. Markaziy Osiyo iqlimi barcha sayyoradagi kabi turli davr davomida tsikllik tebranishlarga moyil.
Bugungi kunda Markaziy Osiyo iqlimini o’zgarish sabablari
Markaziy Osiyo iqlimiga antro’ogen ta’sir urbanizatsiya, melioratsiya va cho’llanish natijasida yuz bergan. Kuzatishlar sanoatdagi tuzilmalarning o’zgarishi va bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan Markaziy Osiyoda atmosferani ifloslantirish turg’un manbalaridan (zavod va fabrikalar) chiqayotgan chiqindilar shuningdek, issiqxona gazlari miqdori kamayishi kuzatilmoqda. 1990 yilda chiqindilar miqdori yiliga 500 mln. tonnani tashkil etsa, 2000 yilda bu ko’rsatkich ikki barobar kamaydi. Shaharlar atmosferasiga chiqayotgan chiqindilarning umumiy hajmi esa avtomobillar sonini ortgani, avtomoblg’ ‘arklarini eskirishi hamda sifatsiz yonilg’ilardan foydalanish hisobiga ortib bormoqda. Chiqindilarning maksimal hisobi Qozog’istonga -68%, boshqa davlatlar ulushi esa quydagicha: O’zbekiston – 18%, Turkmaniston -10%, Qirg’iziston va Tojikiston – 2 % ga to’g’ri keladi.
Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun mavjud yana bir yirik atmosferani ifloslantiruvchi manbalar bu Qoraqum, Qizilqum va Muyunqum cho’llarining chang-to’zonlaridir.
Markaziy Osiyodagi muzliklari erishining yagona tabiiy sababi ifloslantiruvchi changlardir (yiliga 20 g/m² Osiyo changlari sababli muzlar eriydi).
Tyang-Shang hududining o’zida 8 000 dan ortiq muzliklar mavjud. Muzliklar maydoni 8 169,4 km² ni tashkil etadi. Tog’ muzliklarining saqlab turilgan chuchuk suv zahirasi 650 mldr m ^z ga baholanadi. 1960-2005 yillar mobaynida ‘omir-Oltoyda 1 000ga yaqin muzliklar, Iliyorti Olatovda esa 100 ga yaqin muzliklar g’oyib bo’lgan.
Yer sayyorasi Yilnomasi.
Ayniqsa, Orol dengizi basseynidagi ekologik halokat Markaziy Osiyo res’ublikalari suv xo’jaligi faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Orol dengizi qurishi munosabati bilan yana bir tuz to’zonini hosil qilgan manba – Orolqum sahrosi vujudga keldi. Orol dengizining qurigan hududi (40 000 km²) dan tarkibida ‘estitsidlar va o’g’itlar qoldig’i bo’lgan 1 mln. tonna tuz va qumlar yiliga 400 000 km² maydonga yoyilmoqda. Bu zaharli to’zonni Osiyo changi deb ataydilar. U shuningdek, Eron, Afg’oniston, Xitoy va boshqa cho’lli rayonlarning chang to’zonlari bilan to’yinmoqda. Chang to’zonlari tarkibida qishloq xo’jaligida ishlatiladigan kimyoviy chiqindilar va boshqa ishlab chiqarish va maishiy oqavalar kom’onentlari ham mavjud.
Iqlim o’zgarishi ko’rsatkichlaridan biri muzlik va qor qatlamlari holatidir. Osiyo cho’llarida turgan shamol tezligi, qum zarralari Tyang’-Shang’ va ‘omir muzliklarini eritadi, boshqalari Tinch okeanidan o’tib, SHimoliy Amerika, Atalntika okeani va hatto Grenlandiyagacha yetib boradi. Muzliklarni o’rganish asnosida ma’lum bo’ldiki, keyingi o’n yillik ichida eng ko’’ changlar va to’zonlar “Osiyodan shakllangan” lari ekan. Buning natijasida tog’li rayonlardagi qor va muzlarga tushgan changlar ularning akslantirish qobiliyatini (alg’bedo) keskin o’zgartiradi, quyosh energiyasi yutishni oshiradi va erish jarayonini tezlashtiradi.
Markaziy Osiyo hududining shimol va shimoliy-g’arbga ochiqligi arktika sovuq havo massalarini kirib, tog’li hududlarga chang to’zonni yetkazilishiga imkon beradi. Iqlim o’zgarishi ayniqsa so’nggi 50 yil ichida sezilmoqda. Qachonlardir Orol dengizi qish va kuz faslarida shimoliy shamolni bir maromda “ushlab” turishda, issiq yoz oylarida salqinlik baxsh etishda katta rol egallagan. Orol dengizining qurishi natijasida yoz issiq va quruq, qish esa sovuq va quruq bo’lmoqda, chang to’zonlar kuchaymoqda.
Bugungi kunda Orolqumning issiqxona gazlari, Osiyo changi va tuzlarini Markaziy Osiyo mintaqasidan chetga chiqmoqda. Bu hodisa kelajakda nafaqat Osiyo qit’asiga, balki butun sayyora iqlimni o’zgarishiga ta’sir qilishi mumkinligi hammani tashvish solmoqda. Iqlim tizimidagi muvozanatning buzilishi va uning natijasida Yer iqlimining o’zgarishi sodir bo’lmoqda. Iqlim o’zgarishi Markaziy Osiyo davlatlari va undagi ekotizimlar barqarorligiga ta’sir etmoqda. Tog’li hududlarda muzlik va qor qo’lamalari maydonini qisqartirib, ‘ast tekislik va tekisliklarda suv tanqisligini keltirib chiqarmoqda. Bu esa, o’z navbatida, cho’llanish maydonlarining kengayishi, hosildor yerlarning qisqarishiga olib kelmoqda. Natijada, chorvachilik va dehqonchilikni bir me’yorda rivojlanishiga hamda aholi migratsiyasiga salbiy ta’sir etmoqda. Kelajakda suv resurslarini taqchilligi ikkita omil bilan ifodalanadi – iqlim o’zgarishi va kishilarning xo’jalik faoliyati. SHuning uchun ham energoresurslarni qazib olish va qayta ishlaydigan hududlardagi ekologik holatni domiy nazoratda ushlash hamda Sirdaryo va Amudaryo daryo havzasidagi suv resurslaridan oqilona foydalanish muammosi yechimini to’ish darkor.