Markaziy Bankning Milliy Valyuta barqarorligini ta’minlashdagi roli

Markaziy Bankning Milliy Valyuta barqarorligini ta’minlashdagi roli
MUSTAQIL ISH



MMT 82 –guruh talabasi Sulxanov Abrorjon

REJA:
KIRISh

I BOB. VALYUTA SIYOSATINI VA UNING USULLARI
1.1.Valyuta siyosati tushunchasi
1.2.Valyuta siyosati shakllari
II BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY BANKI VALYUTA SIYOSATI VA UNI TAKOMILLASHTIRISH
2.1.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta siyosati
2.2.Markaziy bankning valyuta siyosatini takomillashtirish yo‘llari
2.3. Markaziy bankning milliy valyuta barqarorligiga ta’sir e’tuvchi omillar tahlili
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI
KIRISh
Mavzuning dolzarbligi.Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov valyuta munosabatlarini erkinlashtirish va valyuta siyosatini takomillashtirish borasida to‘xtalib: “…biz uchun bosh yo‘nalish – birjadan tashqari valyuta bozorini rivojlantirish va mustahkamlash, tijorat banklarining valyuta resurslarini ko‘paytirish hisobidan ular hech qanday lisenziya va kvotalarsiz xohlagan vaqtda o‘z mijozlariga valyuta operatsiyalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatishini ta'minlashdan iborat” , deb ta'kidlagan edilar. Prezidentimiz tomonidan asoslab berilgan ushbu bosh yo‘nalishga erishishni ta'minlash mamlakatning valyuta munosabatlarini rivojlantirish, rezidentlarning moliya bozorlarida faol ishtirok etishlari uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratish, milliy valyuta bozorining likvidliligini ta'minlash, mamlakatning eksport salohiyatini yuksaltirish kabi milliy iqtisodiyotning barqaror sur'atlarda yuksalishini ta'minlash imkonini beruvchi vazifalarni hal qilishning dolzarbligini belgilab beradi. Ushbu holat valyuta munosabatlarini tartibga solish tizimining, respublikada olib borilayotgan valyuta siyosatining ilmiy-uslubiy asoslarini takomillashtirish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish bosqichida O‘zbekiston Respublikasi valyuta tizimida valyuta munosabatlarini tartibga solishda valyuta siyosatini takomillashtirish borasida qator muammolar mavjud bo‘lib, valyutaning birjadagi kursi bilan uning qora bozordagi kursi o‘rtasidagi farq katta ekanligi, joriy valyuta bozori likvidlilik darajasining past darajada ekanligi shular jumlasidandir.
Respublikamizda valyuta munosabatlarini tartibga solish tizimida valyuta siyosatining uslubiy asoslarini takomillashtirishning zarurligi tanlangan mavzusining dolzarbligini belgilab beradi.
Kurs ishiga metodologik baza sifatida, xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilish va tartibga solish masalalari borasida taniqli iqtisodchi olimlar Krasavina L.N., Nagovisin A.G., Moiseev C.R. va boshqalarning ilmiy izlanishlarida foydalanildi. Bundar tashqari Respublikamiz olimlaridan A.Vaxabov, N.Jumaev, T.Bobakulovlarning ilmiy ishlarida valyuta munosabatlarini tartibga solish va valyuta siyosatini takomillashtirish masalalarining ayrim jihatlari o‘z ifodasini topgan. Masalan, A.Vaxabovning ilmiy izlanishlarida valyuta munosabatlarini tartibga solish bosqichlariga xos bo‘lgan evolyusion jarayonlar ilmiy jihatdan asoslab berilgan. N.Jumaev Respublikamizda valyuta munosabatlarini tartibga solishni va valyutaviy nazorat amaliyotini takomillashtirish, joriy valyuta bozorining likvidliligini va birjadan tashqari valyuta bozorini rivojlantirishni ta'minlash borasida . T.Bobakulov o‘zining ilmiy ishlarida to‘lov balansi defisitining milliy valyuta kursiga ta'siri, Markaziy bankning monetar siyosatini mukammallashtirish yo‘li bilan valyuta munosabatlarini tartibga solish tizimini takomillashtirish yo‘nalishlarini ko‘rib chiqqan.
Kurs ishining maqsadi. O‘zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini tartibga solishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosatini takomillashtirish yo‘llarini ishlab chiqish kurs ishining maqsadidir.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishida qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- valyuta munosabatlarini boshqarishda valyuta siyosatining ahamiyati aniqlash va uni amalga oshirish mexanizmlarini o‘rganib chiqish;
- Markaziy bankning valyuta siyosatini amalga oshirishdagi ahamiyatini o‘rganish;
- Markaziy bankning valyuta siyosati shakllaridan valyuta munosabatlarini tartibga solishda foydalanish samaradorligini oshirishga qaratilgan amaliy takliflar va tavsiyalar berish;
Kurs ishining ob'ekti va predmeti. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosatini amalga oshirish yo‘llarini takomillashtirish kurs ishining ob'ekti bo‘lib hisoblanadi.
Tadqiqotning predmeti valyuta munosabatlarini tartibga solish jarayonida sodir bo‘ladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Kurs ishini bajarish davomida qo‘llanilgan metodlar – iqtisodiy, mantiqiy, tahlil, qiyoslash, guruhlash va boshqa statistik usullardan samarali foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi tarkiban kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishi matni7 betni tashkil etib, undan 3 ta jadval o‘rin olgan.
I BOB. VALYuTA SIYoSATINI VA UNING USULLARI
1.1 Valyuta siyosati tushunchasi
Iqtisodiy adabiyotlarda valyuta siyosatiga ta'rif turlicha berilsada, mohiyatan va mazmunan ular bir-biriga yaqindir. Valyuta siyosati deganda, mamlakatning joriy hamda strategik maqsadlariga mos holda valyuta munosabatlarini tashkil qilish va tartibga solish tadbirlarining majmui tushuniladi.
Valyuta siyosati hukumat makroiqtisodiy siyosatining tarkibiy qismidir.
Valyuta siyosati global iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlariga erishishga qaratilgan bo‘lib, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta'minlash, ishsizlik va inflyasiya darajasini kamaytirish, shuningdek, to‘lov balansining muvozanatlashgan holatini ta'minlashga xizmat qilishi lozim.
Har bir mamlakat valyuta siyosatining yo‘nalishi va asosiy shakllarini shu mamlakatning iqtisodiy holati, xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi ishtiroki va rivojlanishi an'analari, shuningdek, jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va mavqei belgilab beradi. Iqtisodiyotning rivojlanishiga qarab, valyuta siyosatining aniq vazifalari ham o‘zgarib boradi. Xususan, valyutaviy inqirozlardan qutilish, moliyaviy va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, valyutaviy cheklashlar, valyuta munosabatlarini erkinlashtirish, milliy valyutaning konvertirlanishini joriy qilish, milliy valyuta kursining barqarorligini ta'minlash kabi vazifalar asosiy vazifalardan sanaladi.
Valyuta siyosati huquqiy jihatdan valyuta qonunchiligida va valyutaviy muammolar yuzasidan davlatlararo ikkiyoqlama yoki ko‘pyoqlama kelishuvlarda rasmiylashtiriladi. Valyuta siyosatini amalga oshirishning muhim vositalaridan biri bo‘lib valyutani tartibga solish sanaladi. Valyuta siyosati valyuta sohasida mavjud bo‘lgan muammolarning yechimini ishlab chiqish va nazorat etish bilan bog‘liq bo‘lgan chora-tadbirlar majmuini aniqlab beradi.
Valyutani tartibga solish valyuta siyosatini amalga oshirish vositalarining biri hisoblanadi.Valyutani tartibga solish – valyuta barqarorligini ta'minlash va jahon valyuta tizimi prinsiplarini hisobga olgan holda davlat valyuta tizimini takomillashtirish,ichki va xalqaro valyuta munosabatlarini samaradorligini oshirish maqsadidagi davlat tomonidan valyuta munosabatlarini ma'lum bir reglamentga solish hisoblanadi. To‘g‘ridan to‘g‘ri valyutani tartibga solish siyosati joriy qonunchilik hujjatlari, ijro etuvchi hokimiyat faoliyati orqali, bilvosita valyutani tartibga solish siyosati esa bozorga ta'sir qiluvchi iqtisodiy, xususan valyuta-kredit metodlarini qo‘llash orqali amalga oshiriladi.
Valyuta siyosati valyuta muammolari bo‘yicha qarorlar tayyorlash, qabul qilish va uni bajarishni aniqlab beradi va ma'lum bir davlatda quyidagi darajalarga mos holda amalga oshiriladi:
• katta valyuta zaxiralariga ega bo‘lgan va valyuta operatsiyalarida faol ishtirok etadigan xususiy firmalar, banklar va korporatsiyalar;
• milliy hukumat(moliya vazirligi, milliy bank, valyuta nazorati organlari);
• davlatlaro institutlar, konferensiyalar, bitimlar.
Iqtisodiy adabiyotlarda valyuta siyosatini maqsadi va shakliga qarab ikki tarkibiy qismga ajratgan holda o‘rganish qabul qilingan. Bunda tarkibiy valyuta siyosati sifatida jahon valyuta tizimining o‘zini o‘zgartirish yoki uning doirasidagi xalqaro valyuta munosabatlari bilan ularni amalga oshirish mexanizmi o‘rtasidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlarning yig‘indisi tushuniladi.
Valyuta siyosatining ikkinchi tarkibiy qismi bo‘lib, joriy valyuta siyosati hisoblanadi va joriy valyuta bozori va oltin bozorining faoliyatini, valyuta kursini va valyuta operatsiyalarini tartibga solish tadbirlarining majmui sifatida talqin etiladi.
1.2 Valyuta siyosati shakllari
Valyuta siyosatini amalga oshirishda Davlat organi sifatida Markaziy bank asosiy rolni o‘ynaydi. Chunki, Markaziy bankning valyuta siyosati pul-kredit siyosatining an'anaviy instrumentlarining asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Jahon bank amaliyotidan ma'lumki, Markaziy bankning valyuta siyosati, asosan, diskont va deviz siyosatidan iborat.
Valyuta siyosatining asosiy shakllaridan biri diskont siyosati hisoblanadi. Diskont siyosati bu bir tomondan -xalqaro kapital harakatiga, ikkinchi tomondan -ichki kreditlar, pul massasi, narxlar darajasi va yalpi talab dinamikasiga ta'sir etish orqali milliy valyuta kursi va to‘lov balansi holatini tartibga solishga yo‘naltirilgan Markaziy bankning uchyot stavkasini o‘zgartirish siyosatidir. Bunga misol qilib quyidagi holatni olishimiz mumkin. Agar davlatda passiv to‘lov balansi holati bo‘lsa, Markaziy bank uchyot stavkasini oshirsa, davlatga kapital oqimini kuchaytiradi va davlatdan milliy kapitalning chiqib ketishini kamaytiradi, bu esa milliy valyuta kursining qadri oshishiga oli keladi. Shu zanjirga asosan, agar uchyot stavkasi tushsa, yuqoridagi ketma-ketlik teskari tartibda amalga oshadi.
Ammo hozirgi kunda diskont siyosatining samaradorligi tushib bormoqda. Bu quyidagicha tushuntiriladi: agar kon'yunkturani rivojlantirish maqsadida uchyot stavkasi tushirilsa, bu to‘lov balansiga teskari ta'sir qilib kapital chiqib ketishiga olib keladi; agar to‘lov balansi holatini yaxshilash maqsadida uchyot stavkasi oshirilsa, turg‘unlik holatida turgan iqtisojiyotga yomon ta'sir qiladi.
Deviz siyosati esa, horijiy valyuta(deviz)ni oldi-sotti qilish orqali milliy valyuta kursiga ta'sir qilish metodi hisoblanib, valyuta zaxiralarini diversifikasiyalash, deval'vasiya, reval'vasiya, valyuta intervensiyasi va valyutaviy cheklashlardan iborat. Deviz siyosatining eng keng tarqalgan shakli valyuta intervensiyasidir. Iqtisodiy adabiyotlarda Markaziy bankning milliy valyuta kursiga ta'sir etish maqsadida valyuta bozorida chet el valyutalarini sotib olishi yoki sotishi valyuta intervensiyasi sifatida e'tirof etilmoqda.
Valyuta munosabatlarini tartibga solishda valyuta intervensiyasi o‘ziga xos o‘rin tutadi. Hozirgi davrda valyuta intervensiyasidan ko‘zlangan maqsad bo‘lib, valyuta kursining qisqa vaqt oralig‘ida kutilmaganda yuzaga keladigan keskin tebranishlariga barham berish hisoblanadi. Markaziy banklar valyuta kursini doimo barqaror darajada saqlab turish imkoniyatiga ega emas, chunki, birinchidan, ular valyuta bozorlarida tijorat banklari bilan raqobat qila olmaydilar; ikkinchidan, valyuta operatsiyalarining hajmi juda katta va o‘sish tendensiyasiga ega.
Valyuta intervensiyasi rasmiy oltin-valyuta zaxiralari yoki markaziy banklarning banklararo “svop” bitimlari hisobiga amalga oshiriladi.
Valyuta intervensiyasi XIX-asrdan boshlab qo‘llanila boshlandi. Masalan, Rossiya Davlat banki, Avstriya-Vengriya banki milliy valyutani kursini barqaror tarzda ushlash uchun undan foydalanishgan. Oltin monometallizmi bekor qilingandan so‘ng, valyuta intervensiyasidan foydalanish keng tarqaldi. 1929-1933 yilgi jahon iqtisodiy inqirozi yuzaga kelgan sharoitda markaziy banklar valyuta dempingiga ko‘mak berish uchun o‘z valyutalarini kursini tushirish maqsadida valyuta intervensiyasidan foydalandilar .
Valyuta intervensiyasini o‘tkazishning moddiy bazasi vazifasini, 30-yillarda AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Kanada va boshqa mamlakatlarda tashkil qilingan maqsadli valyuta fondlari - oltin, chet el va milliy valyutalarda tashkil etilgan davlat fondlari o‘tadi. Hozirgi sharoitda bu fondlarning roli va yo‘nalishi ayrim davlatlarda alohida xususiyatga egadir. Masalan, Fransiyada bu maqsadli valyuta fondi mamlakat rasmiy oltin-valyuta zaxiralarining summasi miqdorida ajratilgan fonddir. Fransiya Markaziy banki o‘zining intervensiya operatsiyalari hajmini va xarakterini oshkor qilmaslik uchun uning o‘lchov ko‘rsatkichlarini matbuotda e'lon qilmaydi. Buyuk Britaniyada ham maqsadli valyuta fondi mamlakatdagi oltin-valyuta zaxiralarini o‘zida mujassamlashtirgandir.
Bretton-Vuds tizimi doirasida valyuta intervensiyasi, asosan, qat'iy belgilangan kurslarni qadrini ushlab turish maqsadida o‘tkazilardi. Intervensiyani o‘tkazishda asosiy valyuta sifatida AQSh dollaridan foydalanilgani uchun, AQSh boshqa davlatlarga uning kursini ma'lum darajada ushlash yuzasidan majburiyat qo‘ydi. Yamayka xalqaro kelishuvidan so‘ng suzib yuruvchi valyuta kurslariga o‘tildi va valyuta intervensiyasi asosan kurslarni tez tebranishini oldini olish maqsadida o‘tkazilish an'anasiga ega bo‘ldi. AQSh dollarini zaxira valyuta sifatidagi rolining pasayishi oqibatida valyuta intervensiyasida AQSh dollari bilan bir qatorda nemis markasi hamda bir qator G‘arbiy Yevropa va Yaponiya davlatlarining valyutalari qo‘llanila boshladi.
XX asr 70-yillarining o‘rtalaridan boshlab bir qator markaziy banklar valyuta intervensiyasini kollektiv holda o‘tkazganligi e'tiborga molik. 1974 yilning may oyida AQSh, Germaniya, Shveysariya mamlakatlari kollektiv valyuta intervensiyasini o‘tkazish haqida bitim tuzdilar. 1975 yilning fevralida Fransiya ham bu bitimga qo‘shildi. Rambuydagi (1975 yil) olti mamlakat hukumati rahbarlari yig‘ilishida birlashgan valyuta siyosati va o‘zaro yordam ko‘rsatishlar haqidagi bitim imzolandi. 1975 yilning dekabridan boshlab “o‘nlik guruhi” mamlakatlari valyuta intervensiyasini birgalikda svop bitimlari asosida amalga oshirishdi. 1985 yildan boshlab beshta rivojlangan sanoat mamlakatlari yetakchi valyutalarning kursini tartibga solish maqsadida vaqti-vaqti bilan birgalikda valyuta intervensiyasini o‘tkazishmoqda. Deviz siyosati valyuta kursiga katta ta'sir o‘tkaza oladi, biroq bu ta'sir vaqtincha va chegaralangan hajmdadir. Valyuta intervensiyasidagi yirik xarajatlar hamma vaqt ham valyuta kursining barqarorligini ta'minlash imkonini bermaganligini ta'kidlab o‘tish lozim.
Intervensiyaning ruhiy samarasi katta ahamiyatga egadir: Markaziy bank operatsiyalarining oshkoralik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, valyuta bozoridagi sub'ektlar boshqaruv organlarining tazyiqiga shunchalik darajada bo‘ysunadilar. Birjaga Markaziy bankning chiqishi hamda valyuta brokerlariga murojaat qilishi oqibatida ko‘p hollarda bozorga kuchli ta'sir ko‘rsatadi, buning izohisifatida operatsiyalarning rasmiy summasini kattaligini keltirish mumkin.
Ba'zi markaziy banklar brokerlar orqali, boshqalari birja orqali, lekin ko‘pchiligi tijorat banklari bilan bevosita muloqotga o‘tadilar. Shular qatori O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ham mustaqillik yillarining boshlarida xalqaro operatsiyalarining bir qismini Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki orqali amalga oshirdi. Bu tijorat banklarining o‘zaro raqobatbardoshligiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin edi . Shu sababli, bu holatga hozir barham berilgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xalqaro operatsiyalarini to‘liq o‘zi amalga oshirmoqda. Markaziy banklar muddatli banklararo operatsiyalardan foydalanmoqda. Amaliyotda valyutaviy “svop” operatsiyasi keng tarqalgan bo‘lib, ular AQSh Federal zaxira tizimi hamda bir qator yirik markaziy banklar o‘rtasidagi maxsus kelishuvlar bazasida amalga oshiriladi. Shunisi ahamiyatliki, ko‘pgina hollarda markaziy banklar AQSh dollariga yetakchi xalqaro valyuta sifatida qarab, o‘z kurslarini unga moslab borishadi.
Valyuta intervensiyasining uzoq muddatli maqsadlari orasida hukumat tomonidan bozordagi holatni mamlakatning asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari bilan moslash, xususan, kursning oshishi yoki tushib ketishini oldini olish, iqtisodiyotni xalqaro moliya bozorlari kon'yukturasining salbiy ta'siridan saqlashlarni ko‘rsatish mumkin. Ba'zi vaqtlarda davlat o‘z valyutasini kursini sun'iy asosda oshirish yoki pasaytirishga harakat qiladi.
Uzoq muddatli maqsad prinsipiga misol qilib, Yevropa Valyuta Tizimi (EVT) doirasidagi hozirgi kundagi valyuta intervensiyasini ham ko‘rsatish mumkin.
XX asrning 80-yillarida shu narsa ma'lum bo‘ldiki, bir mamlakatning o‘zi intervensiya yoki pul-kredit instrumentlari yordamida bozorga qarshi tura olmaydi. Shu sababli, ular valyuta intervensiyasini jamoa bo‘lib o‘tkazishga kelishadilar. Bunga yorqin misol sifatida 1982 yilda Versaldagi “ettilik guruhi”ning rahbarlari uchrashuvlari natijalarini ko‘rsatish mumkin.
Kollektiv tarzda valyuta intervensiyasini o‘tkazishning asosiy maqsadi bo‘lib, AQSh dollarining kursini tushirish yoki hech bo‘lmaganda uning kursining o‘sishini oldini olish edi, biroq, o‘tkazilayotgan operatsiyalar summasi nisbatan kam bo‘lgani sababli, aytarlik darajadagi yutuqlarga erishilmadi. Shunday bo‘lsada, alohida mamlakatlarning shartli intervensiyasiga nisbatan muvofiqlashgan intervensiyaning natijasi samaralidir.
Muvofiqlashgan intervensiyaning nihoyatda samaralibo‘lganiga misol qilib odatda, 1985 yilning2 sentyabridagi (“Plaza kelishuvi”) beshta yirik rivojlangan mamlakatlarning kelishuvi natijasida AQSh dollarini kursini tushganligini keltirishadi .
Shunday bo‘lsada, bundan keyingi intervensiyalarning summalari unchalik katta emas (5-10 mlrd. AQSh dollariatrofida) edi .Bu yerda shu narsani ta'kidlab o‘tish joizki, “katta beshlik” harakati bozordagi talab va taklifni real farqini o‘zgartira olmadi, balki psixologik ta'sir o‘tkaza oldi, xolos. Dollar kursining tushishi kutilgan edi, buning ustiga iqtisodiy omillarning o‘zaro nisbati o‘zgargan va bozor an'anasini o‘zgarishiga tayyor holda edi. Besh davlatning kelishuvi esa faqatgina zarur turtkini berdi, xolos.
Ta'kidlash joizki, valyuta intervensiyasidan ko‘zlangan maqsadga erishishning zaruriy shartlaridan biri oltin-valyuta zaxiralarining yetarliligi hisoblanadi.
Biz, quyidagi jadval ma'lumotlari orqali ayrim sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning rasmiy valyuta zaxiralari dinamikasini ko‘rib chiqamiz.
1.2.1- jadval Sanoat jihatidan rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning rasmiy valyuta zaxiralari dinamikasi

2.3.1-jadval ma'lumotlarida iqtisodiy rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning rasmiy valyuta zaxiralari dinamikasi keltirilgan. Sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlar ichida Yaponiya va Buyuk Britaniyada 2001–2006 yillar mobaynida valyuta zaxiralarining yuqori o‘sish sur'ati kuzatildi. Bu esa, mazkur mamlakatlar markaziy banklarining valyuta intervensiyasini amalga oshirish imkoniyatini oshiradi.
Hisobot davri mobaynida AQShning xorijiy valyutalardagi rasmiy zaxiralarining pasayish sur'atlari kuzatildi. Ushbu holat AQSh tashqi qarzining keskin oshganligi bilan izohlanadi. AQShning tashqi qarzi 2006 yilning oxiriga kelib, 8,18 trln. dollardan oshdi .
Germaniya va Fransiya davlatlarining rasmiy valyuta zaxiralari 2005 yilning oxiriga kelib 2001 yilga nisbatan kamaydi. Ammo ushbu pasayish valyuta intervensiyasi nuqtai-nazaridan amaliy ahamiyatga ega emas. Chunki, Germaniya va Fransiya yevrozonada bo‘lganligi sababli, ularning markaziy banklari valyuta intervensiyasini amalga oshirmaydi. Yevrozonada valyuta intervensiyasini Yevropa Markaziy banki amalga oshiradi.
Rivojlanayotgan davlatlar ichida esa, Xitoy, Rossiya, Janubiy Koreya, Qozog‘iston kabi davlatlarda, hisobot davrida xorijiy valyuta zaxiralarining yuqori sur'atlarda o‘sishi kuzatilgan. Xususan, Xitoy xorijiy valyuta zaxiralarining 2006 yilda 2001 yilga nisbatan o‘sish sur'ati 402,6 foizni tashkil etgan. Rossiyada xorijiy valyuta zaxiralarining o‘sish sur'ati 807,5 foizga, Qozog‘istonda 788,7 foizga va Janubiy Koreyada 132,6 foizga oshgan. Ushbu holat rivojlanayotgan davlatlarda milliy valyuta almashuv kursi barqarorligini ta'minlashga qaratilgan valyuta intervensiyasini qo‘llash imkoniyatini oshirish nuqtai nazaridan ijobiy hol hisoblanadi.
Deval'vasiya - (lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, de - valeo - qadri tushish ma'nosini anglatadi) - milliy valyutani chet el valyutalariga yoki xalqaro hisob-kitob pul birliklari(SDR)ga nisbatan qadrini tushishidir. Deval'vasiyani qo‘llashga quyidagi ikki omilni sabab qilib ko‘rsatish mumkin:
1. Eksportni rag‘batlantirishning zarurligi;
2. Milliy valyutaning rasmiy kursi bilan uning realxarid quvvati o‘rtasida sezilarli farqning paydo bo‘lishi.
Deval'vasiya siyosatini mamlakat to‘lov balansi yomonlashganda va mamlakatga import oqimi sezilarli darajada ko‘payganda amalda qo‘llash iqtisodiyotga ijobiy ta'sir etadi. Demak, deval'vasiyani qo‘llash shart-sharoiti yuzaga kelganda, uni darhol amalga oshirish lozim, aks holda sun'iy ravishda kursni qat'iy ushlab turish butun iqtisodiyotga sezilarli darajada salbiy ta'sir etishi mumkin.
Deviz siyosatining muhim namoyon bo‘lish shakllaridan biri reval'vasiya (lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, re - valeo - qadri oshish ma'nosini anglatadi) bo‘lib, u milliy valyutani chet el valyutalariga yoki xalqaro hisob birliklariga (SDR) nisbatan qadrining oshirilishini anglatadi. Reval'vasiya qadri kuchli valyutalarga nisbatan qo‘llaniladi. U AQSh dollari, yevro, iena, shveysar franki kabi yetakchi zaxira valyutalariga nisbatan amalga oshirilishi mumkin.
Reval'vasiyaning kelib chiqishiga sabab - inflyasiyaning nihoyatda past darajada bo‘lishi, uzoq vaqt davomida mamlakat to‘lov balansining aktiv bo‘lishidir. Reval'vasiya deval'vasiyaga nisbatan jahon amaliyotida kamroq qo‘llanilgan.
Valyutaviy svop operatsiyalari va garov evaziga ssudalar berish bilan bog‘liq valyuta operatsiyalari dunyoning bir qator markaziy banklarining valyuta siyosatida keng qo‘llanilgan. Xususan, bu kabi valyuta operatsiyalari Germaniya Markaziy bankining valyuta siyosatida keng foydalaniladi. Shunisi xarakterliki, garov evaziga ssudalar berish bilan bog‘liq valyuta operatsiyalaridan pul bozorini boshqarishning moslashuvchan va turli yo‘nalishlarda o‘zgaruvchi instrumenti sifatida foydalanilmoqda. Masalan, Bundesbank 1978 yilning uchinchi choragida, ya'ni banklar katta miqdorda valyuta tushumiga ega bo‘lgan sharoitda, valyutaviy svop va garovli ssudalar bilan bog‘liq valyuta operatsiyalari vositasida 10,5 mlrd. nemis markasi miqdoridagi likvidlilik summasini muomaladan olishga muvaffaq bo‘ldi .
Markaziy bankning valyuta operatsiyalarining asosiy qismi svop operatsiyalariga to‘g‘ri keladi. Svop operatsiyalarining pul bozoriga ta'siri sezilarlidir. Markaziy bank tijorat banklarida svop bitimlari buyicha chet el valyutasini, aytaylik, AQSh dollarini sotib oldi, deylik. Bunda u banklar ixtiyoriga Markaziy bank pullarini ma'lum davrga berib qo‘yadi. Va aksincha, u svop bitimi bo‘yicha banklarga AQSh dollarini sotdi deylik, unda mamlakat pul bozori ma'lum vaqtgacha ancha likvidli mablag‘lardan mahrum bo‘ladi.
Markaziy bank valyuta siyosatining muhim jihatlaridan biri shundaki, u orqali kredit institutlarining likvidliligiga ta'sir ko‘rsatish mumkin. Ularning likvidliligiga ta'sir etishning muhim usullaridan biri garov evaziga ssudalar berish bilan bog‘liq valyuta operatsiyalarini amalga oshirishdir. Ushbu operatsiyani amalga oshirish uchun tijorat banklariga Markaziy bankning chet el valyutasidagi aktivlaridan vaqtinchalik foydalanish huquqi beriladi. Aktivlarning o‘zi esa Markaziy bankning mulki bo‘lib qolaveradi, shu sababli, unga foiz hisoblanib borilaveradi.
IIBOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY BANKI VALYuTA SIYoSATI VA UNI TAKOMILLAShTIRISh
2.1 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta siyosati
Markaziy bankning valyuta siyosati uning an'anaviy pul-kredit instrumentlaridan biri xisoblanadi. Shu sababli, valyuta siyosatining pirovard maksadi milliy valyutaning barkarorligini ta'minlash xisoblanadi.
Markaziy bankning valyuta siyosati doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarining uch asosiy turi xalkaro bank amaliyotida keng kullanilmokda. Ular kuyidagi operatsiyalardan iboratdir:
1. Valyuta intervensiyasini amalga oshirish maksadida utkaziladigan operatsiyalar.
Valyuta intervensiyasi doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari xorijiy valyutani milliy valyutaga sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir. Respublikamizda intervensiya vositasi sifatida ishlatilayotgan bazaviy valyuta AQSh dollari bulganligi sababli, shu maksadda amalga oshirilayotgan operatsiyalar AQSh dollarini sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir.
Odatda, markaziy banklar valyuta intervensiyasining samaradorligini ta'minlash maksadida intervensiya fondidan sotilgan xorijiy valyutadagi mablaglarning mikdorini va intervensiya xisobarkamining koldigini sir tutadilar. Bu¬ning sababi shundaki, valyuta intervensiyasining samarador-ligi deganda uning vositasida milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan almashuv kursining favkulodda va keskin tebranishiga barxam berilishi xisoblanadi. Agar xujalik yurituvchi sub'ektlar Markaziy bank tomonidan xorijiy va-lyutani sotish xajmining usib borishi sharoitida milliy valyutaning kadrsizlanishi davom etayotganligini sezib kolsalar, bu xolat valyuta bozorida ruxiy vaxima xolatini yuzaga keltiradi va buning natijasida xorijiy valyutaga bulgan talab keskin ortishi mumkin. Bunga xalkaro amaliyot-dan kuplab misollar keltirish mumkin. Masalan, 1992 yilning sentyabr oyida Garbiy Yevropadagi valyuta bozorlarida yuz bergan inkiroz natijasida Buyuk Britaniya funt sterlingi va Italiya lirasining nominal almashuv kursining keskin pasayib ketishi natijasida ular Yevropa valyuta tizimidan chikib ketdi. Buning sababi shundaki, Angliya va Italiya mar-kaziy banklari uz milliy valyutalari kurslarining favkulodda tebranishiga valyuta intervensiyasi orkali barxam berishning uddasidan chika olmadilar. Masalan, Angliya Markaziy banki valyuta intervensiyasi doirasida AQSh dollarini sotish xajmini oshirishi bilan London valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan AQSh dollarini sotib olish xdjmi xdm oshib bordi. Buning okibatida valyuta in-tervensiyasi samara bermadi. Chunki bozorda ruhiy vaxdgma kuchli edi. Bu esa, bozorda AQSh dollariga nisbatan kuchli talabni yuzaga keltirdi.
2. Hukumatning tashki karzini tulash buyicha Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari.
Ma'lumki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida, xususan, AQSh, GFR, Fransiyada xukumat xorijiy valyutalarda zaxi-ralarga ega emas, chunki bu mamlakatlarda davlatga tegishli barcha oltin-valyuta zaxiralari Markaziy bankning balansi-ga krnuniy asosda utkazilgan. Bunday sharoitda xukumatning tashki karzi Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralari hisobidan tulanadi. Tulov amalga oshirilgandan sung, Markaziy bank, xorijiy valyutada tulangan mablagning milliy valyutadagi ekvivalentini xukumatning joriy hisobrakamidan chegirib oladi. Xukumatning tashki karziga xizmat kursatishning mazkur shakli xukumatning tashki karz botkogiga botib kolishdan sakdaydi. Chunki Markaziy bank xukumatning tulanishi lozim bulgan tashki karzining mil¬liy valyutadagi ekvivalenti mavjud bulmagan sharoitda tulov topshiriknomasini kabul kilmaydi. Shu urinda ta'kidlash joizki, xukumatning tashki karziga xizmat kursatishning mazkur tartibidan foydalanishda Markaziy bankning iktisodiy va siyosiy jixatdan mustakilligining ta'minlanganligi muxdm rol uynaydi. Chunki Markaziy bankning mustakilligi tulik ta'minlangan sharoitdagina uning Prezidenti xukumatning tashki karzini konuniy tulanishini talab kila oladi. Aks xolda, Xukumat Markaziy bankni tashki karzni tulashga majbur kiladi. Bunday sharo¬itda xukumat Markaziy bankning kreditlaridan tashki karzni tulashda manba sifatida foydalanishi mumkin.
3. Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxira-larini boshkarish operatsiyalari.
Xalkaro bank amaliyoti tajribalarini urganish natija-lari shuni kursatadiki, hozirgi davrda, Markaziy bank uzining balansidagi oltin valyuta zaxiralarini boshkarishda asosan kuyidagi usullardan foydalanadi:
- valyuta zaxiralarini diversifikasiya kilish usuli;
- valyutaviy svop operatsiyalaridan foydalanish;
- Gold svop operatsiyalaridan foydalanish;
- ochik valyuta pozisiyalarini kiskartirish.
Valyuta zaxiralarini diversifikasiya kilish deganda tarixan bir vaktning uzida bir nechta yetakchi va barkaror va¬lyutalarda zaxiralar tashkil kilish tushuniladi. Shunisi xarakterliki, sunggi yillarda bir kator iktisodchi olimlar tomonidan (masalan, L. Krasavina, A. Kireev va boshk.) to¬monidan valyuta zaxiralarining tarkibini nobarkaror valyutalarni sotish va ularning urniga barkaror valyutalarni sotib olish yuli bilan yangilash operatsiyalari ham valyuta zaxiralarini diversifikasiya kilish sifatida e'tirof etilmokda. Bu e'tirof mantikan asoslidir. Chunki valyuta zaxiralarining tarkibini oldi-sotdi opera¬siyalari orkali yangilash valyuta zaxiralarining diversifikasiya darajasining sifatini oshiradi va valyuta zaxirala¬rining riskka uchrash xavfini pasaytirishga xizmat kiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta siyosati orqali pul bozoriga sezilarli darajada ta'sir qilish imkoniyatiga asta-sekin ega bo‘lmoqda. Chunki, birinchidan, u yetarli miqdordagi chet el valyutasidagi zaxiralarni shakllantirish jarayonini nihoyasiga yetkazgani yo‘q; ikkinchidan, haqiqiy ma'nodagi moliya bozorining shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgani yo‘q. Lekin shuni alohida ta'kidlab o‘tish lozimki, Respublika Valyuta birjasida sotilayotganxorijiy valyuta hajmi mustaqillikdan keyingi yillarda o‘sish an'anasiga ega edi. Lekin alohida qayd etib o‘tish lozimki, 1998 yildan so‘ng bu ko‘rsatkich pasayish an'anasiga ega bo‘ldi. Bunga asosiy sabab, tashqi savdo aylanmasining pasayishidir. Tashqi savdo aylanmasi bevosita valyuta tushumlarining kamayishiga sabab bo‘ldi. Valyuta tushumining kamayishiga sabab qilib quyidagilarni ko‘rsatishimiz mumkin:
–jahon iqtisodiy o‘sish sur'atlarini pasayishi;
–mamlakatning strategik markazlashgan eksport mahsulotlariga bo‘lgan jahon narxlarini tushishi;
–MDH mamlakatlaridagi moliyaviy nobarqarorlik;
–O‘zbekistonning asosiy an'anaviy savdo sherik davlatlaridagi moliyaviy va iqtisodiy inqirozlar (Masalan, Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari va Rossiya Federatsiyasi).

2.3.2-jadval ma'lumotlari milliy valyuta bozoridagi konversion operatsiyalarning hajmi 2007 yilda 2001 yilga nisbatan barqaror sur'atlarda 127,6 foizgacha o‘sganligini ko‘rsatyapti. Tahlillarimiz ko‘rsatishicha, 2001-2007 yillarda so‘m almashuv kursining pasayish tendensiyasiga mutanosib ravishda konversion operatsiyalar hajmining o‘sish tendensiyasi kuzatilgan. Bu esa, so‘m almashuv kursining import tovarlariga nisbatan salbiy ta'sirini yuzaga kelmaganligidan dalolat beradi.
Konversion operatsiyalar hajmining tahlil qilingan davr mobaynida 2001 yilga nisbatan keskin tebranishlari respublikamiz ichki valyuta bozorida xorijiy valyutalarga nisbatan barqaror talabning shakllanmaganligini ko‘rsatadi. O‘z navbatida, xorijiy valyutalarga bo‘lgan barqaror talabni shakllantirish aholi va korxonalarning vaqtinchalik bo‘sh turgan valyuta mablag‘larini respublikamiz tijorat banklarining muddatli depozit hisobraqamlariga jalb etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Bu esa, o‘z navbatida, muddatli depozitlarga mijozlarni qoniqtiradigan stavkalarda foiz to‘lashni taqozo qiladi. Ta'kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil2 iyundagi63-sonli «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori bevosita valyuta siyosatini erkinlashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish, birjadan tashqari valyuta bozorini kengaytirish va naqd pulsiz hamda naqd valyutani konvertasiya qilish ko‘lamlarini ko‘paytirish yo‘lidagi muhim tadbirdir.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, valyuta operatsiyalarini amalga oshirish asoslari respublikamizda to‘liq mavjud. Lekin shu bilan birga, valyuta munosabatlarini tartibga solishda valyuta siyosatidan foydalanishni zamonaviy usullarini amaliyotga tatbiq etish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Valyuta siyosatining samaradorligini tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri xorijiy valyutalardagi depozitlar va kreditlarning foiz stavkalarining barqarorligini ta'minlanganligi hisoblanadi. Buning sababi shundaki, samarali valyuta siyosati xorijiy valyutalarga bo‘lgan talab va ular taklifining darajasini barqarorlashtirish imkonini beradi.
O‘z navbatida, xorijiy valyutalarga bo‘lgan barqaror talabni shakllantirish aholi va korxonalarning vaqtinchalik turgan valyuta mablag‘larini respublikamiz tijorat banklarining muddatli depozit hisob raqamlariga jalb etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Bu esa, muddatli depozitlarga mijozlarni qoniqtiradigan stavkalarda foiz to‘lashni taqozo qiladi.
2.1.2-jadval ma'lumotlaridan ko‘rinadiki, 2001-2006 yillar mobaynida yuridik shaxslarning xorijiy valyutadagi depozitlariga to‘lanadigan foiz stavkalari barqaror darajada saqlanib qolgan. Bunday holat yuridik shaxslardan jalb qilingan muddatli depozitlar respublikamiz tijorat banklari tomonidan AQSh va Yevropa moliya bozorlaridagi xalqaro tijorat banklariga LIBOR bo‘yicha banklararo depozit sifatida joylashtirilishi bilan belgilanadi.

Yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma'lumotlar ko‘rsatishicha, 2001-2006 yillarda jismoniy shaxslarning xorijiy valyutadagi muddatli omonatlariga to‘lanadigan foiz stavkalarining o‘rtacha tortilgan darajasida ayrim yillarni hisobga olmaganda, o‘sish kuzatilgan.
2.3.4-jadval ma'lumotlarining ko‘rsatishicha, 2007 yilning boshida xorijiy valyutada berilgan qisqa muddatli kreditlar foiz stavkasi 2002 yilning shu davriga nisbatan 0,6 foizli punktga pasaygan. Bu holat xorijiy kreditlardan foydalanish samaradorligini oshirish, ulardan to‘lovga qobil talabni rag‘batlantirishda foydalanishni kuchaytirish imkonini beradi.

2007 yilda uzoq muddatli kreditlarning o‘rtacha tortilgan foiz stavkasi 2002 yilga nisbatan 53,8 foizga oshgan. Ta'kidlash lozimki, 2002-2006 yillar mobaynida xorijiy valyutada berilgan uzoq muddatli kreditlarning foiz stavkasini barqaror tarzda saqlab turishga muvaffaq bo‘lingan. 2007 yilda esa, uzoq muddatli kreditlarning o‘rtacha tortilgan foiz stavkasi 2006 yildagiga nisbatan sezilarli darajada, ya'ni 51,5 foizga oshgan. Bu esa, uzoq muddatli xalqaro kreditlarni qaytarish sur'atlarining yuqori ekanligi hamda uzoq muddatli kreditlarga bo‘lgan talabning oshganligi bilan izohlanadi.
2.2 Markaziy bankning valyuta siyosatini takomillashtirish yo‘llari
Uzbekistan Respublikasi iktisodiyotini rivojlantirishning hozirgi boskichida milliy valyuta bozorida oldi-sotdi ob'ekti vazifasini AQSh dollari bajarayotganligi, xujalik yurituvchi sub'ektlarning xorijiy valyutadagi zaxiralarining 80 foizdan ortik kismini AQSh dollarida shakllanganligi, mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan chet el valyutasida berilgan kreditlarning 66 foizdan ortik kismini (2006 yilning 1 yanvar' xolatiga) AQSh dollarida berilganligi Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki xorijiy valyutalardagi zaxiralarining diversifikasiya darajasiga salbiy ta'sir kilmokda.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyutaviy svop va Gold svop operatsiyalari orkali milliyvalyuta bozoridagi xorijiy valyutalar taklifiga real tarzda ta'sir etishi mumkin. Chunki, birinchidan, Uzbekiston oltin kazib chikaruvchi va sotuvchi 10 yetakchi davlatdan biri xisoblanadi, bu esa Markaziy bank aktivlarining sezilarli kismini oltinda shakllantirish imkonini beradi; ikkinchidan, Markaziy bank svop operatsiyalarini amalga oshirish uchun texnik va moliyaviy imkoniyatlarga ega; uchinchidan, ich-ki valyuta bozoridagi operatsiyalarning 90 foizidan ortik kismi respublika valyuta birjasida amalga oshiriladi, bu esa, Markaziy bankka xorijiy valyutalarga bulgan talabning uzgarishini doimiy tarzda samarali monitoring kilish imkonini beradi.
Oltinni xalkaro oltin bozorlarida (asosan London va Syurix bozorlarida) kulay bozor baxolarida sotish malakali mutaxassislarning mavjud bulishini takrzo etadi, mabodo, respublikamiz Markaziy bankida bunday kadrlarning, ya'ni oltin savdosi bilan shugullanuvchi kadrlarning yetishmasli-gi muammosi mavjud bulsa, u xolda Gold svop operatsiyalari¬ni xalkaro xisob-kitoblar banki orkali amalga oshirish mumkin. Xdlkaro xisob-kitoblar banki markaziy banklarga valyutalar va oltindagi zaxiralarni svop sharti buyicha joylashtirish, depozit-ssuda operatsiyalarini amalga oshi-rishda amaliy yordam kursatadi.
Shuningdek, Markaziy bank Uzbekiston xukumatiga, uning xorijiy investisiyalar va xalkaro kreditlar buyicha bergan kafilliklari buyicha majburiyatlarini bajarishda, Gold svop operatsiyalari orkali amaliy yordam kursatishi mumkin. Ya'ni, Markaziy bank xukumatning xorijiy valyutadagi tulovlari uchun zarur bulgan mikdordagi tushumni olish imkonini beradigan mikdordagi spot sharti buyicha sotadi. Xorijiy valyutada olingan tushumni xukumatga beradi. Undan keyin esa, Markaziy bank bilan xukumat urtasida tuzil-gan tulov shartnomasining muddatidan kelib chikkan xolda, Markaziy bank xorijiy Markaziy bank bilan forvard valyu¬ta shartnomasini tuzadi. Forvard shartnomasining muddatitugashi bilan Uzbekiston Respublikasi Markaziy banki Xukumatdan olingan xorijiy valyutadagi tushum xisobidan oltinni forvard kursi buyicha sotib oladi.
Milliy valyuta kursining iste'mol tovarlarining baxrsiga nisbatan yuzaga kelishi mumkin bulgan salbiy ta'siriga barxam berish markaziy banklarning valyuta siyo-satida muxim urin egallaydi. Buning boisi shundaki, inflyasiya va valyuta kursi urtasida uzviy alokadorlik mavjud. Odatda, milliy valyuta kursining pasayishi kelgusida in-flyasiyaning usishiga olib keladi. Inflyasion tayzik. foiz stavkalarining usishi bilan susayishi mumkin, ammo foiz stavkalarining usishi investision va iste'molchi talabi-ning pasayishiga olib kelishi mumkin. Agar milliy valyuta-ning kadrsizlanishi xujalik yurituvchi sub'ektlarning in¬vestisiya portfelining uzgarishi natijasi bulsa, u xolla, bunday kadrsizlanish yukori darajadagi inflyasiyani yuzaga keltirishi mumkin. Bunday sharoitda foiz stavkalarining usishini ta'minlash inflyasiyani jilovlashning okilona yuli xisoblanadi. Agar milliy valyutaning kadrsizlanishi tashki savdo shartlarining uzgarishi okibati bulsa, u xolda foiz stavkalari pasaytirilishi lozim. Chunki bunday sharo¬itda sof eksport va umumiy talab kiskaradi.
Shunisixarakterliki,milliyvalyutaningkadrsizlanishi umumiy talabning kiskarishiga olib kelgan sharoitda Markaziy bank tomonidan restriksion pul-kredit siyosatining kullanilishi milliy iktisodiyotning rivojiga salbiy ta'sir kursatadi, ya'ni YaIMning usish sur'ati sekinlashadi.
Markaziy bankning valyuta siyosati an'anaviy monetar instrument sifatida pul-kredit siyosatining oralik, va pirovard maksadlariga mos kelishi lozim. Boshkacha kilib aytganda, Markaziy bankning valyuta siyosati bilan pul-kredit siyosati urtasida karama-karshilik tez-tez uchrab turadi. Masalan, respublikamizda tijorat banklariga nakd pul tushu-mi buyicha «nakd pullarni kaytish koeffisienta» deb nom-lanuvchi kursatkich sifatida majburiyat yuklangan. Bundan tashkari respublikamiz tijorat banklarining aylanma kas-salariga kelib tushgan nakd pullarning asosiy kismi (75-80%) birinchi darajadi tulovlarni (davlat byudjetining kassa ijrosi bilan boglik bulgan tulovlar) tulashga yunaltirilmokda. Natijada, respublikamizning tijorat banklarida sumdagi nakd pullarning yetishmasligi muammosi yuzaga keldi. Bunday sharoitda tijorat banklari nakd xori-jiy valyutalarni sotib olishdan manfaatdor bulmaydi. Chunki nakd xorijiy valyutalarni bank tomonidan sotib olinishi uning sumdagi chikimlari summasining oshishiga olib keladi va buning okibatida nakd pullarning yetishmas¬ligi muammosi yanada chukurlashadi.
Xorijiy mamlakatlarning amaliyotida ham pul-kredit siyosati bilan valyuta siyosati o‘rtasidagi karama-karshilikni kuzatish mumkin. Masalan, Rossiyada 1998-2000yillarda milliy bank tizimidagi zaxiralarning usishi sha-roitida rubldagi pul massasining ma'lum kismini muoma-ladan olish imkonini beradigan moliyaviy instrumentlar yetarli bulmaganligi sababli pul agregatlarining usishi yuz beradi. Buning natijasida baxrlarning usish jadallashdi.
Fikrimizcha, Markaziy bankning valyuta siyosati bilan pul-kredit siyosati o‘rtasigakarama-karshilikni o‘zvaktida bartaraf etish valyuta siyosatining samaradorligini oshirishga xizmat kiladi.
Xulosa kilib aytganda, Markaziy bankning valyuta siyosatini takomillashtirish milliy valyutaning nominal va real almashuv kurslarining okilona darajasini ta'minlash imkoni beradi va uning pul-kredit siyosatining oralik; va pirovard maksadlariga erishishdagi amaliy axdmiyatini oshiradi.
O‘zbekistonRespublikasiMarkaziybankitomonidanvalyuta siyosatini takomillashtirishningbir qancha yo‘nalishlarini muhokama etishga harakatqildik.
1. Valyuta risklarini samarali boshqarish va tartibga solish.
Hozirgi vaqtda respublika bank tizimida valyuta risklarini tartibga solish mexanizmi Markaziy bankning 1998 yil8 martdagi 392- sonli xati, ya'ni «Ochiq valyuta pozisiyasini yuritish qoidalari»ga muvofiq holda amalga oshiriladi.
Ochiq valyuta pozisiyasi miqdori vakolatli bank tomonidan sotib olingan va sotilgan chet el valyutasi summalari o‘rtasidagi farq sifatida belgilanadi. Bunda har qanday bir turdagi chet el valyutasi bo‘yicha ochiq valyuta pozisiyasi limiti har bir operasion ish kuni oxirida 5 foizdan, uning summar limiti esa — vakolatli bank o‘z mablag‘larining —0foizdan oshmasligi kerak.
Mazkur tartib Xalqaro valyuta fondi tavsiyalari asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, u chet el valyutasini xarid qilish va sotishga oid operatsiyalardan kelib chiquvchi pozisiyani samarali boshqarishga imkoniyat yaratadi. Ammo, hisob yuritish xususiyatlariga ko‘ra respublikamizda yangi hisobvaraklar rejasi joriy etilganidan so‘ng, shuningdek, valyuta bozori joriy ahvoli o‘zgargach, amaldagi qoidalar, vakolatli banklarning valyuta opera-siyalari kengayishi va xorijiy valyutaga asosiy vositalar sotib olish natijasida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan valyuta bozorini minimallashtirish buyicha aniq yo‘riqnomalarga ega emas edi. Xususan, ushbu tartibda ochiq valyuta pozisiyasi vakolatli bank tomonidan mijozlar topshiriqnomalari bo‘yicha chet el valyutasini xarid qilishda ochiq valyuta pozisiyasi vujudga kelishi mumkinligi nazarda tutilgan. Bu esa amaldagi me'yoriy bazani qayta ishlashni talab etadi.
Xorijiy tajribani o‘rganib chiqish valyuta pozisiyasi hisobi chiqarilayotganda u forvard kontraktlari bo‘yicha balansga keltirilganlik hisobga olingan chet el valyutasidagi aktiv va passivlar o‘rtasidagi mavjud farq, deb tushunilishini ko‘rsatdi. Shuningdek, AQSh, Avstraliya va bir qator boshqa davlatlarda ochiq valyuta pozisiyasi limitlari bozor kon'yunkturasidan kelib chiqqan holda banklar tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi.
Banklarning ochiq valyuta pozisiyasini yuritish mexanizmi valyuta bozorida jamg‘arish (to‘plash) maqsadlarida tijorat banklari tomonidan chet el valyutasining xarid qilinishiga doir operatsiyalarini nazorat qilish hamda ba'zi bir darajada ayirboshlash kursining noqulay o‘zgarishi natijasida tijorat banklarini mumkin bo‘lgan yo‘qotishlardan himoyalash imkonini beradi.
Valyuta ayirboshlash kurslari tebranishi natijasida tijorat banklarining ko‘zda tutilmagan zararlarini kamaytirish uchun valyuta riskini tartibga solish sohasida quyidagi chora-tadbirlarni ko‘rish maqsadga muvofiq deb hisoblanadi:
 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bu boradagi amaldagi yo‘riqnomasini ochiq valyuta pozisiyasini chet el valyutasidagi aktivlar va passivlar o‘rtasidagi farq sifatida, deb tasniflanib, o‘zgartirilishiga erishish. Barcha banklar ochiq valyuta pozisiyasining amaldagi mikdorlarini ularning chet el valyutasidagi aktivlari va majburiyatlari nisbatini qiyoslash yo‘li bilan aniqlash;
 AQSh dollari va Yevro bo‘yicha valyutapozisiyalarilimitlarini diversifikasiyaqilish. Bunda ular valyuta hisob-kitoblariningasosiy birliklari ekanligini nazarda tutishkerak;
 Vakolatlibanklargamamlakatlar,korrespondent-banklar va operatsiyalar turlaribo‘yicha mustaqil ravishda limitlarni ishlabchiqishni tavsiya etish. Korrespondent-banklar bo‘yichalimitlar mamlakatlarga doir limitlar mikdori doirasida o‘rnatilishi lozim. Ushbu. limitlar ham o‘z navbatida operatsiyalar turlari (korrespondent hisob-raqamlar bo‘yicha limitlar, depozit schetlar bo‘yicha limitlar, qoplash schyotlari bo‘yicha limitlar, kafolatlar bo‘yicha limitlar, akkreditiv va kredit liniyalari bo‘yicha limitlar) bo‘yicha bo‘lib chiqilgan bo‘lishi lozim. Mamlakatlar bo‘yicha limitlar o‘rnatishni moliyaviy baholash asosiga banklarning ishonchliligi va ularning bozorda tutgan o‘rnini hisobga olgan holda yetakchi reyting agentliklarining ma'lumotlarini olish mumkin.
2. Vakolatli bank tomonidan norezidentlar bilan offshor operatsiyalarining amalga oshirilishi masalalari.
Xorijiymamlakatlarvalyutasidatushumniko‘paytirishimkoniyatlaridanbiri—norezidentlarga, birinchi navbatda, Markaziy Osiyoning O‘zbekistonga qo‘shni hududlarda yashovchi boshqa davlatlar fuqarolariga ko‘rsatilayotgan xizmat turlari va hajminikengaytirishdir. Hozirgi vaqtda, Boltiqbo‘yi mamlakatlari banklarida norezidentlar tomonidan ochilgan hisob-varaqlarning umumiy mikdori ushbu banklar balansining anchagina qismini tashkil etadi va ularga sezilarli foyda keltirmoqda. Hozirgi vaqtda ushbu masala O‘zbekistonbanklari tomonidan Markaziy Osiyo bank xizmatlari bozorida uzoq muddatli istiqboldagi vazifa bo‘lsa ham, ammo respublikamizga chegaradosh hududlarda bank tizimi yetarlicha rivojlanmaganligini hisobga olgan holda quyidagilarni amaga oshirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: norezident yuridik shaxslar tomonidan minimal me'yoriy talablarga rioya qilgan holda omonat qo‘yilmalarini saqlash va to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatlarini kengaytirish.
Shuningdek, offshor hududlar ochish masalasini ko‘rib chiqish kerak. Xususan, xalqaro turistik shahar hisoblangan Samarqand, Buxoro yoki Xivani offshor hudud bo‘lishiga erishish. Bu holda atrofdagi qo‘shni davlatlardan qo‘shimcha valyuta resurslarini jalb etish imkoniyati tug‘iladi.
3. Jalb qilingan valyuta mablag‘laridan foydalanish masalalari.
Hozirgi vaqtda vakolatli banklarning majburiyatlar ostida olingan va omonatlarga jalb qilingan valyuta mablag‘laridan foydalanish imkoniyatlari cheklangan bo‘lib, bu o‘z navbatida ushbu ish sohasidagi faollikning sustligida ham namoyon bo‘lmoqda. Birinchidan, investisiya loyihalari uchun valyuta kreditlarini berish ushbu loyihalarning eksportga yo‘naltirilganligi va valyutada o‘z-o‘zini qoplashini ta'minlashi lozim. Shu tufayli, ushbu shartlarga javob beradigan loyihalar soni ham kam mikdorni tashkil etadi. Ikkinchidan, jismoniy shaxslarga valyuta kreditlarining berilishi qariyb to‘xtatib qo‘yilgan. Ushbu omillarni hisobga olgan holda va valyuta kreditlari aylanishini oshirish maqsadida quyidagilar tavsiya etiladi:
 Vakolatli banklarning jismopiy shaxslarga tegishli garov ta'minoti ostida chet el valyutasida mikrokreditlar, shu jumladan, naqd pul berishlarini rivojlantirish va ushbu mexanizmni takomillashtirish lozim;
 valyuta kreditlari bo‘yicha to‘lovpi amalga oshiruvchi korxonalarning eksportdan olingan valyuta tushumini ushbu kreditlarga doir asosiy qarz va foiz to‘lovlari summasi miqdorida majburiy tarzdagi sotuvdan ozod etish va vakolatli banklarga chet el valyutasidagi lizing kreditlari berilishini tavsiya etish.
4. Xorijiy valyutadagi qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarish.
Vakolatli banklar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari va norezidentlari uchun chet el valyutasidagi qarz majburiyatlari (obligasiyalar, turli xil imtiyozli aksiyalar, depozit sertifikatlari va veksellar) ning muomalaga chiqarilishi maqsadga muvofikdir.
Rezidentlar uchun valyuta obligasiyalarini muomalaga chiqarish. Chet el valyutasidagi denominasiya qilingan ichki zayomlarning chiqarilishi vakolatli banklar uchun chet el valyutasini jalb qilish yo‘llaridan biri bo‘lishi mumkin. Bunda aholini obligasiyalarni sotib olishga qiziqtirish uchun foiz stavkalari ancha yuqori bo‘lishsh lozim.
5. Xalqarobozorlardanmablaglarnijalbqilish.
Hozirgi vaqtda, xalqaro bozorlarda qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarish yo‘lidagi g‘ovlardan biri, jahon bozorida respublikamiz tijorat banklari va umuman mamlakatimiz -reytingining endi tashkil topayotganligini sanaladi. Bundan tashqari, norezidentlardan valyuta zayomlarini olish uchun to‘sik, bo‘layotgan omillar qatoriga joriy xalqaro operatsiyalar bo‘yicha konvertasiyaning mavjud emasligini ta'kidlab o‘tish lozim. Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda, shuningdek, xalqaro kapital bozorlaridagi salbiy an'analarni hisobga olsak,vakolatlibanklartomonidanxalqaroqarzmajburiyatlari bozorida muomalada bo‘ladigan qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarish yetarlicha istiqbolga ega emasligini ko‘rishimiz mumkin.
6. Jismoniy shaxslardan valyuta resurslarini jalb qilish.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil3 sentyabrdagi «Jismoniy shaxslarning chet el Valyutasidagi omonat qo‘yilmalarini rag‘batlantirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoniga muvofiq, Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankida takdim etuvchi uchun valyuta qo‘yilmalariga jismoniy shaxslarning mablag‘larini jalb etish amalga oshirilishi boshlab yuborildi. Natijada, banklarga qo‘shimcha valyuta resurslari jalb etildi. Taqdim etuvchi uchun omonat qo‘yilmalari operatsiyalarini yuritish tajribasi Markaziy bank tomonidan o‘rganib chiqildi va umumlashtirildi. Markaziy bankning bu boradagi hozirgi vaktda amal qilayotgan yo‘riqnomasitakdim etuvchi uchun talab qilib olingunga qadar turdagi muddatli jamg‘arma hisob-varakdari va talab qilingunga qadar jamg‘arma hisob-varaqlarini ochishga ruxsat etadi. Bunda deponentga qo‘yilayotgan mablag‘larning eng yuqori mikdori cheklanmaydi va ushbu hisob-varaqlar Bank depozitorlari to‘g‘risidagi Milliy bazada ro‘yxatga olinmaydi. Bunda depozit hisob-varaqlari bo‘yicha operatsiyalar naqd, shaklda amalga oshirilishi nazarda tutiladi. Ayni paytda, mijoz valyutani hisob-varakdan olib, chet elga chiqarib yuborishga xohish bildirsa, shaxsni tasdikdovchi guvohnomani taqdim etishi lozim bo‘ladi. Vakolatli banklar imkon qadar erkin ayirboshlanadigan valyutada qo‘shimcha resurslar jalb qilishga, shu jumladan, jismoniy shaxslarning xorijiy valyutadagi jamg‘armalarini rag‘batlantirish orqali harakat qilishlari lozim. Fikrimizcha, bunga erishish uchun birinchidan, valyuta sohasidagi xizmat turini ko‘paytirish kerak, ikkinchidan, xizmat xarajatlarini kamaytirish zarur, uchinchidan,xorijiy valyutadagi depozitlar uchun bank tomonidan to‘lanadigan foiz stavkalarini qayta ko‘rib chiqish kerak.
7. Korrespondent munosabatlarini rivojlantirish. Fikrimizcha, milliy valyutadagi korrespondent aloqalarni rivojlantirish bevosita xalqaro savdo aloqalarida milliy valyutamiz — so‘mdan keng miqyosda foydalanishga asos bo‘ladi. Xususan, O‘zbekiston Respubli-kasi bilan erkin savdo tizimi va eng yuqori darajada qulayliklar yaratilishini ko‘zdatutuvchi bitimlar imzolangan davlatlarning xo‘jalik yurituvchi sub'ektlari bilan milliy valyutada tovarlar (bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar)ni eksport va import qilish uchun respublikamiz korxona va tashkilotlari tomonidan shartnomalar imzolanishini maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
8. Valyutakursini birxillashtirishga erishishlozim.Valyutakursinibirxillashtirish iqtisodiyotdaginomutanosiblikningoldinioladivamamlakat iqtisodiyotini jonlantiradi.
9. Xalqaro valyuta fondining Bitimlar Moddasining (Stat'i Soglasheniya MVF)VIII- moddasiniqabulqilishimiz kerak. Chunki, shu holda respublikaga ko‘plab mablag‘larni investisiyako‘rinishida oqib kelishini ta'minlashimiz mumkin.
10. Markaziy bankning valyuta siyosatining ta'sirchanligini oshirish uchun valyutacheklovlarini biroz bo‘lsa-da yengillashtirish zarur, shuningdek, valyuta qonunchiligidagi tijorat banklari uchun o‘rnatilgan jiddiy cheklovlarni qayta ko‘rib chiqish, ya'ni yengillashtirish zarur.
11. MarkaziybankningGold-svopoperatsiyalarinirivojlantirishtavsiyaetiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosati doirasida amalga oshiradigan asosiy vazifalaridan biri, mamlakatda tijorat xarakteridagi valyuta operatsiyalarinirivojlantirishi uchun qulay muhit yaratish hisoblanadi. Hozirgi kunda muddatli operatsiyalarni rivojlantirish juda dolzarb va murakkab masala bo‘lib turibdi. Buning uchun esa, joriy bozorni rivojlantirish zarur. Avvalo, Respublika Valyuta Birjasining likvidliligini to‘liq, ta'minlash zarur. Chunki har qanday turdagi muddatli valyuta operatsiyasi — svop, forvard, valyuta opsionlari va f'yucherslar bilan boklik, operatsiyalar pirovard naxijada spot bozorining likvidliligiga bog‘liq. Markaziy bank Gold-svop oieratsiyalari vositasida spot bozorining likvidliligini ma'lum vaqt mobaynida ta'minlab turishi mumkin. Ammo bunda spot bozoridagi likvidlilik doimiy xarakterga ega bo‘lishi lozim. Aks holda Gold-svop operatsiyalari jiddiy zarar keltirishi mumkin. Bunda spot bozorining likvidliligi yanada pasayib ketishi mumkin.
2.3 Milliy valyuta barqarorligiga ta'sir etuvchi asosiy omillar quyidagilar:

inflyasiya

foiz stavkalari

Inflyasiya — bu barcha tovar va xizmatlarga bo‘lgan narx indeksining ko‘tarilishidir.

Iqtisodiyotda inflyasiyaning yuz berishi ancha uzoq vaqtlarga borib taqaladi. Inflyasiya termini (lotincha in flatio — ishirilgan) birinchi marta Shimoliy Amerika 1861—1865 yillardagi grajdan urushi davrida ishlatila boshlandi. Shu davrda bu termin qog‘oz pul muomalasini anglatar edi. XIX asrga kelib bu termin Angliya va Fransiyada ishlatiladigan bo‘ldi.
Bu Fuqarolar urishni moliyalashtirish uchun Linkol'n pullari deb atalgan “greenbacks”lar muomalaga chiqarilgan, oxir oqibatda, ularning miqdori ko‘p bo‘lgani tufayli pulning qadrsizlanishi vujudga kelgan.
Asrimizning boshida AQSh prezidenti K.Kullidj «Inflyasiya qarz majburiyatlaridan tonish, davlat bank biletlarini bekor qilish» deb ta'rif beradi.
Amerikalik sosiolog Jon Gelbrayt inflyasiyani ta'riflab, «Pulning tovar orqasidan quvishi» degan edi.
Inflyasiyaning nisbatan umumiy hamda an'anaviy ta'rifi quyidagicha: Inflyasiya — muomalada keragidan ortiqcha pul paydo bo‘lib, narx-navo o‘sib, pul qadr-qiymati ya'ni xarid qobiliyatining pasayshni, pulning obro‘sizlanishidir.

Rossiya antiinflyasion siyosatining nazariy asoslarining markazida amerikalik mashhur iqtisodchi, Dj. Saks quyidagicha ifodalagan g‘oya yotadi: “inflyasiya pul taklifi pul talabidan oshib ketgan vaziyatlarda yuzaga keladi”. Dj. Saksning fikriga ko‘ra, yer yuzida pulning qadrsizlanishiga boshqa biror sabab bo‘lmagan, yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas.

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mulkinki, bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyutani tartibga solish tizimi va valyuta siyosati o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari tizimida Markaziy bank valyuta siyosatining iqtisodiyotga ta'siri kapitallarni eksport va import qilishni rag‘batlantirishda namoyon bo‘ladi. Buning mazmuni, milliy valyuta kursini barqaror saqlab turish bilanbelgilanadi. Milliy valyutakursinibarqarorushlabturishO‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining boshmaqsadibo‘libhisoblanadi.Shujihatdan,Markaziybankka oltin-valyuta rezervlariniboshqarish yuklatilgan.So‘mningnisbiybarqarorligiga faqat makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni bir maromga yetkazilgandagina erishish mumkin.
Mamlakatningoltin-valyutarezervlariniboshqarishrezervaktivlaritarkibinitakomillashtirishmaqsadidadiversifikasiyaqilinadi.Oltin-valyutarezervlariniularningxavfsizligivadiversifikasiyaasosidaboshqarishyuqoridata'kidlabo‘tilganidek,O‘zbekiston RespublikasiMarkaziybankiningpul-kreditvavalyutasiyosatiningasosiyvazifasimilliy valyutamizniboshqadavlatlarningqattiq valyutalariga almashinishini ta'minlashdan iboratdir. Shuningdek, to‘lov balansining joriy operatsiyalari bo‘yicha mavjud cheklovlarni olib tashlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Buning uchun dunyo tajribalari shuni ko‘rsatmoqdaki, birinchi navbatda chet ellik hamkorlarni qiziqtirish va ular bilan teng huquqlilik asosida ish olib borish maqsadida ularga ko‘proq qulayliklar yaratish tavsiya etiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosati milliy valyutamizning barqarorligini oshirishga va chet el valyutalariga hech bir to‘siqsiz almashinishiga xizmat qilishi lozim.
Shunday qilib, iqtisodiyotni valyuta munosabatlari orqali tartibga solish jarayonlarida Markaziy bankning tutgan o‘rni va mavqei iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi bosqichida, O‘zbekiston Respublikasi uchun dolzarb hisoblanadi.