Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi va uni belgilovchi mezonlar O‘tish iqtisodiyotida markaziy banklar

Umuman olganda markaziy banklarning mustaqilligini ustun-ligini o‘rganish tadqiqotlarida subyektiv yoki obyektiv faktorlarga baho berib ajratish mumkin. Masalan, subyektiv faktorlar sifatiga mamlakat Markaziy banki bilan hukumat o‘rtasidagi o‘zaro rasmiy munosabatlarni hamda Markaziy bank rahbarlarining hukumat doirasi bilan bo‘lishi mumkin bo‘lgan norasmiy aloqalarni tanlab ko‘rsatishgan.
Chet el mualliflarining tadqiqotlarida mustaqilikning 4 baliik tizimi tanlangan: 1-ballga-markaziy banklarning davlat boshqaruvidan past darajada mustaqiliigi, ya’ni to‘la qaramligi; 4-ballga-mustaqillik darajasi juda yuqori bo‘lgan markaziy banklar kiradi.⁷
Sanoati rivojlangan mamlakatlar Markaziy banklarining mustaqilligini obyektiv faktorlariga baho berishda, masalan, quyidagi inezonlarni kiritish mumkin:

• 
  Markaziy bankning kapitalida va foydani taqsimlashda davlatning ishtiroki;
  
• 
  bank rahbarlarini tayinlash (saylash) dagi tartib va ularning faoliyat ko'rsatishi muddati hamda davlat tomonidan milliy bankning faoliyatini nazorat qilish shakli;
  
• 
  Markaziy bank vazifalarini aniqlashni qonunchilikda yoritilish darajasi;
  
• 
  Markaziy bank rahbariyati qarorini davlat organlari o‘rnatilgan qonun bilan to'xtatishini yoki davlatning umumiqtisodiy yo‘nalishi bilan Markaziy bankning pul-kredit doirasidagi tadbirlarni tartibga solishning mavjudligi;
  
• 
  mamlakat Markaziy bankining davlat harajatlarini to‘g‘ri va egri moliyalashtirishni tartibga soluvchi qoidaning mavjudligi va shakllari.
  

Markaziy bankning monetar siyosatni amalga oshirish va faoliyatini tashkil etishda mustaqilligining ta’minlanishi mamlakatda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli rivojlanishi va milliy valyutaning barqarorligini tahninlash, shuningdek aholi va mijozlarning bank tizimiga bo‘lgan ishonchning mustahkamlashda muhim hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risidagi qonunda “Markaziy bank o'z vakolatlari doirasida qarorlar qabul qilish borasida mustaqildir. Davlat Markaziy bankning majburiyatlari yuzasidan, Markaziy bank esa davlatning majburiyatlari yuzasidan javobgar bo‘lmaydi, basharti, ular o‘z zimmalariga bunday majburiyatlarni olmagan bo‘lsalar yoki qonunlarda boshqa qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa”⁷⁴, deya belgilab qo‘yilgan.
Xalqaro amaliyotda Markaziy banklarning mustaqilligi quyidagi mezonlar asosida aniqladi:

• 
  pul siyosatining ochiq e’lon qilingan maqsadlari mavjudligi;
  
• 
  hukumat Markaziy bank bashorat qilgan inflyatsiya ko‘rsatkichlarini qabul qilish tartibi;
  
• 
  Markaziy bankning qaror qabul qilish jarayonida hukumat yoki boshqa organlar tomonidan aralashuv darajasi;
  
• 
  Markaziy bankka mansabdor shaxslarni tayinlash tartibi.
  

Maqsadlarni belgilashda mustaqillik, agar asosiy maqsad yoki pul-kredit siyosatining maqsadlari mamlakat qonunchiligida aniq ko‘rsatilmagan bo‘lsa, markaziy bank o‘z faoliyatini mustaqil ravishda belgilashi mumkin. Operatsion mustaqillik, markaziy bank o‘z-o‘zidan amalga oshi-radigan oraliq va monetar siyosatning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi, bu esa pul-kredit siyosatining yakuniy maqsadlariga erishish orqali milliy valyutaning barqarorligiga yo‘naltiriladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining maqsadlarini mustaqil ravishda belgilash va operativ mustaqillikka erishish huquqi sifatida joylashtirilishi, moyil hukumatning pul-kredit siyosatiga ta’sir ko‘rsatish qobiliyatini kamaytirishga yordam beradi deb taxmin qilish mumkin. Monetar siyosat vositalarining mustaqil bo‘lishi, o‘z maqsad-lariga erishish uchun siyosat vositalarini tanlashda Markaziy bankning to‘liq mustaqilligini nazarda tutadi. Bu pul-kredit siyosati sohasida tezkor qarorlar qabul qilish vakolatini pul hokimiyatiga topshirish uchun hukumat (asosiy) va markaziy bank (agent) o‘rtasida bir xil kelishuvni tuzish deganidir.