Markaziy asab tizimi fiziologiyasi

Qo’zg’alishning nervdan muskulga o’tishi.

Nerv tolasi muskulga yaqinlashib, juda ingichka shoxchalarga bo’linadi, bu shoxchalar muskul tolalarida tugaydi. Shunday qilib, har bir nerv tolasi talaygina muskul tolalarini innervasiya qiladi. Bu nerv shoxchalari odatda xilma-xil tarzda yo’g’on tortib tugaydi.

Bir nerv hujayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga yoki nerv hujayrasidan muskul va bez hujayrasiga qo’zg’alish o’tadigan joy sinaps deb ataladi. Sinaps bir qancha xususiyatlarga ega bo’lib, fiziologik xossalari jihatidan nerv tolasidan farq qiladi.
Qo’zg’alishni ikki tomonga o’tkazadigan nerv tolasiga qarama-qarshi o’laroq, sinaps qo’zg’alishni faqat bir tomonga – nervdan muskulga o’tkazadi. Shunday qilib, sinaps bir tomonlama o’tkazuvchanlik xossasiga egadir.
Qo’zg’alishning muskuldan nervga o’tmasligiga sinapsning shu xususiyati sabab bo’ladi. Darhaqiqat, nerv ta’sirlansa muskul qisqaradi, binobarin, qo’zg’alish nervdan o’tgan bo’ladi. Muskul ta’sirlanganda esa, qo’zg’alish nervga o’tmaydi va nervdan qo’zg’alish to’lqinlarini topib bo’lmaydi.
Sinapsning ikkinchi xususiyati shuki, u qo’zg’alishni birmuncha sekinroq o’tkazadi. Buni sinaps paysali deyiladi. Qo’zg’alish 10-20 sm uzunlikdagi nervdan qancha vaqt o’tsa, sinapslardan ham o’shancha vaqtda o’tadi.
Nihoyat, tekshirishlardan ma’lum bo’ldiki, sinapsga keluvchi dastlabki impulslar uning qo’zg’aluvchanligini oshiradi va shu tariqa navbatdagi impulslarning o’tishini osonlashtiradi. Bu hodisa osonlashtirish deb ataladi.
So’nggi o’n yillarda ko’pgina tekshiruvchilar vegetativ nerv tizimining nerv oxirlarida asetilxolin va simpatin hosil bo’lishini isbot etdilar. Fiziologik jihatdan aktiv moddalar somatik nerv tizimining oxirlarida ham hosil bo’lishi keyingi tajribalarda ma’lum bo’ldi. Bunday moddalar mediatorlar deb ataladi.
Qo’zg’alishning nerv oxiridan organga o’tishida mediatorning ishtirok qilishi isbot etilgan, deb hisoblash mumkin. Bu jarayonni quyidagicha tasavvur etish mumkin: nerv oxiriga kelgan qo’zg’alish murakkab bioximiyaviy jarayonlarga sabab bo’ladi, natijada mediator hosil bo’ladi, bu modda organga ta’sir etib, uni qo’zg’aydi.
Ba’zi olimlar qo’zg’alish bir yo’la harakat toki va mediatorning ishtiroki bilan o’tadi degan fikrni yoqlaydilar.