Марказий Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлари

Моҳлар ойим - Нодира (1792-1842)

• Нодира ҳиммат, сабр, қаноат, номус, ҳаё хислатларини маърифат, яъни Оллоҳ васлига етишишни яқинлаштирувчи манзиллар сифатида қайд этади, одам ана шу шарафли хислатларни ўз руҳига мукаммал сингдириб олиши ва уни собитқадамлик билан кўнглида асрамоғини образли тарзда ифодалайди. Одамзот шу сифатлардан маҳрум бўлар экан, у риё йўлига кириб кетади.
• Нодира ўз ижодида инсон, табиат ва жамиятни, инсоннинг рўҳий дунёсини жуда гўзал ва жонли мисраларда ифодалаб беради. У ўз шеърларида ислом руҳи ва ҳаёт фалсафасини чуқур идрок этган ҳолда ҳаётга ҳамма вақт умидбахш нигоҳ билан қарайди ва ундан яхшилик уруғини қидиради, ўзи бу йўлда амалий ишларни бажаради: "Уламойи дин ривожларига имдод еткурдим, то шеъри шариф ривож топти, зуҳд аҳлига ихлос ва ақида тан зоҳир қилдим, то дин ва миллат камол топти. Фазлу дониш қабиласига шафқат ва марҳаматдин иноятлар кўргуздимким, эътибор даражасиға тараққий қилидилар. Сойил ва гадоларни талабларига еткуриб, карам ва эҳсон эшикидин ноумид юбормадим. Мусҳафи шариф ва кутуби диний ва расойили яқиний кўп ёздурдим. Барчасини холисанлиллоҳ вақф қилдим".

Аҳмад Дониш (1827-1897)

• Аҳмад Дониш ўзининг "Наводир ул-вақое" ва бошқа асарларида ижти- моий тараққиётга ғов бўлаётган тартиб ва муносабатларни танқид остига олади. Бухоро хонлигини Европа давлатлари, жумладан, Россия билан таққослайди ва унинг иқтисодий, маданий соҳаларда орқада эканлигидан куйинади. Уни қолоқликдан чиқариш учун ижтимоий-сиёсий тузумда ислоҳотларни амалга ошириш зарурлигини уқтиради. Бу албатта, ўша давр учун ғоят дадил фикрлар эди. У ўзи тузган лойиҳа- ларда давлат бир гуруҳ кишиларга эмас, балки бутун халқ манфаатига хизмат қилиши керак, деган ғояни асослашга ҳаракат қилади.
• Донишнинг фикрига кўра ҳукмдор муҳим давлат ишларини ўз атрофида- ги давлат арбоблари билан маслаҳатлашиб ҳал қилиши, маслаҳатчи- лар ҳам донишманд ва адолатли кишилар бўлиши, ҳукмдор уларнинг маслаҳатларига қулоқ солиши ва улар билан ҳисоблашиши керак, чунки кўпчиликнинг ақли бир кишининг ақлидан ортиқроқдир. Ҳукмдор билим- дон, маърифатли, одил ва ўз фуқаролари манфаатлари учун хизмат қилмоғи шарт. У қандай масалани ҳал қилмасин, энг аввал ўзини фуқа- ро ўрнида, уларни эса ўз ўрнида тасаввур қилмоғи лозим. Бу адолатни таъминлашга имкон яратади.
• Табиатан билимга қизиқувчан бўлган Дониш Шарқ мутафаккирлари таълимотини ўрганиш билан бир қаторда Ғарбда тарқалган ижтимоий-сиёсий таълимотлар билан ҳам қизиқади. Унинг бу борадаги интилиш- лари кўп жиҳатдан Бухоро амирининг Россиядаги элчиси лавозимида кўрсатган фаолияти билан ҳам боғлиқ. Аммо унинг бу йўналишдаги фикрлари танқидга учрайди ва Дониш саройдан четлаштирилади.