Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

Назарий ислом ва халқ исломи. Мазкур хатти-ҳаракатларнинг салбий 
оқибатларидан энг асосийси – диний маданиятнинг назарий қисми даф этилиб, 

---

76 
диний ҳаёт диннинг қуйи даражаси – халқ исломи билан чекланиб 
қолганлигидир. Натижада маънавий қашшоқлашиш чуқурлашиб, миллий 
маданият бир тарафлама ривожлана бошланади. Диний ҳаёт оилавий 
маросимлар (жаноза, худойи), табибчилик, фолбинлик, муқаддас жойларга 
зиёрат (мушкил-кушод) каби амаллар билан чегараланди. Оилаларда, 
ҳужраларда ноқонуний (яширин, нолегал) хусусий диний таълим бериш 
кучайди. Табиийки, тез орада бу соҳалардаги фаолият назорат қилиб бўлмаслик 
даражасига етди. Баъзи диний фаоллар сиёсий мухолифат мавқеини 
эгалладилар. Майда товар ишлаб чиқариш (томорқа, савдо-сотиқ, майда ва ўрта 
бизнес) капиталистик ривожланишнинг негизидир. Бу иқтисодий муҳитнинг 
мафкураси аксар ҳолларда халқ исломидан озуқа олади. Мазкур ижтимоий 
қатламларнинг кучайиши янги диний идеологларни майдонга олиб чиқди. 
Нотўлиқ, бир томонлама билим олган, назарий жиҳатдан заиф дин пешволари 
икки йўл ўртасида туриб қолдилар. 
Миллий манфаатлар ва маҳаллий уламолар. Ислом маданияти 
алоҳида олинган муайян жамиятларда ривожланди ва бунинг натижасида 
маълум минтақавий шаклларга эга бўлди. Конкрет ислом фақат минтақавий 
шакллардан ташкил топган. Минтақавий ислом асосида миллий маданият, 
мафкура ва манфаатлар ётади. Узоқ асрлар ривожланиш жараёнида Ўрта 
Осиёда ҳам ислом дини миллий маданият билан чамбарчас боғланиб кетди. 
Натижада Ўрта Осиё цивилизацияси доирасида исломнинг тўла қонли, ўз-ўзига 
етарли, ҳар тарафлама бой шакли вужудга келди. Унда умумисломий унсурлар 
билан биргаликда минтақавий миллий хусусиятлар ҳам мавжуддир. Юксак 
даражада тайёргарлик кўрган маҳаллий уламолар асрлар оша мазкур назарий 
ва амалий билимлар хазинасини сақлаб келдилар ва уни ўзгарган даврга мослаб 
турдилар. Бу уламолар муҳити – минтақавий исломнинг муҳим ташкил этувчи 
қисмидир. Кейинги икки аср давомида бу муҳитнинг сурункали заифлашиб 
бориши минтақамизга ислом дунёсининг бошқа қисмларидан бегона миллий 
манфаат вакиллари, ифодачилари бўлган ёт уламоларнинг кириб келиб, 
фаолиятларини бошлаб юборишига сабаб бўлди. Миллий тикланиш, 
ривожланиш шартлари диний ҳаётда нормал ҳолатни шакллантиришни талаб 
этади.