Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

I БОБ. МАРКАЗИЙ ОСИЁ ХАЛҚЛАРИ ДИНЛАРИ ВА 
ЭЪТИҚОДЛАРИ МАНБАЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ ЖИҲАТЛАРИ 
РЕЖА: 
 
1. 
Диний эътиқод нинг пайдо бўлиши. 
2. 
Диннинг илк кўринишлари (анимизм, фетишизм, тотемизм ва 
сеҳргарлик (муғаналик)). 
3. 
Уруғ-қабила жамиятига оид диний маросимлар. 
4. 
Тараққий этган дин ёдгорликлари. 
ТАЯНЧ СЎЗЛАР ВА АТАМАЛАР: 
Дин
Сеҳргарлик 
Сиғиниш 
Кроманьон одами 
Фетишизм 
Тотемизм 
Анимизм 
Шаманизм 
Диний эътиқодларнинг пайдо бўлиши. Дин ижтимоий онг шаклларидан 
бири бўлиб, унда инсон атрофидаги реал олам хаёлий шаклда акс этади. 
“Дин” маъносида қўлланган лотинча «religion» сўзи «художўйлик», 
«табаррук», «илоҳий» деган маънони англатади. Христиан илоҳиётчи-
олимлари, дин инсоннинг Худо билан алоқаси, деб ҳисоблаганлар. 
Ҳозирга келиб дунёда моҳияти ва удумлари шаклига, диний 
институтларининг мураккаблиги, диндорлар кундалик ҳаётининг муайян 
тартибга бўйсундирилиш даражасига кўра ўзаро фарқли икки юзга яқин дин 
мавжуд. Улар бир худоли ва кўп худоли, уруғ-қабилавий ёки илк (дастлабки) 
динлар, миллий ва жаҳон динлари бўлиши мумкин. 
Хўш, ибтидоий жамиятда диннинг келиб чиқишига нималар сабаб 
бўлган? 
Авваламбор инсоннинг руҳиятига ва турмушига унинг ижтимоий 
шароити таъсир этади. Ибтидоий жамиятда диний қарашлар шаклланишига 
асосий сабаблардан бири одамларнинг табиат ҳодисаларига қарши тура 
олмаслиги, яъни улар ўта кам тараққий этганлиги эди. Ушбу жараёнга меҳнат 
фаолияти, ов, оилавий муносабатлар ва маиший тадбирлар каби ҳодисалар ҳам 
улкан таъсир кўрсатган. Айтиб ўтиш жоизки, диний эътиқодлар шаклланиши 
учун узоқ давр (минг йиллар) керак бўлган. Кўпгина тадқиқотчиларнинг 
фикрига кўра, дастлабки диний тасаввурлар айнан HOMO SAPIENS (онгли 
одам) билан бирга, яъни милоддан 40-30 минг йил аввал юзага келган. Хўш, 
нима учун диний тасаввурлар пайдо бўлиши айнан у билан боғлиқ? Уларнинг 
фикрига кўра, фақат «онгли одам» бош суягининг ҳажми мавҳум фикрлай 
олиш учун етарли бўлиб, унга ана шу имкониятни берган.

---

9 
Илк 
(дастлабки) 
диний 
тасаввурлар 
шаклланишига 
ибтидоий 
одамларнинг дафн маросимлари ва қоятошга сурат чизиш каби фаолият 
турлари ҳам жиддий таъсир кўрсатган. 
Шундай қилиб, дин инсон ўз атрофидаги шароитни англаб етишга 
интилган муайян тарихий тараққиёт босқичида пайдо бўлган. Одамлар онги ўта 
суст ривожланган эди ва шу туфайли тушунарсиз табиат ҳодисалари уларда 
инсоннинг ўзидан қудратлироқ бўлган ғайритабиий кучлар амал қилаётганлиги 
ҳақида тасаввур ҳосил қилган. Ибтидоий одамлар онгида сезги ва кечинмалар 
ҳал қилувчи ўрин тутар эди. 
Ушбу ҳодисалар одамга сирли ва жумбоқли туюлиши билан бирга уларда 
ҳам инсонга хос ҳислатлар, яъни ирода, онг ва истак каби хусусиятлар мавжуд 
бўлиб туюлган. Ўзлаштириш жараёнида инсон буларнинг барини жонли ва 
ғайритабиий куч эгаси деб топди ва бу унинг онгида ғайритабиий кучлар ҳамда 
илохлар пайдо бўлишига олиб келди.