14
амал қилган, ўз худоларига сиғинган, аксарият кушонлар эса зардуштийлик
тарафдори бўлиб қолаверган. Кўплаб динларнинг ўзаро таъсири ва аралашуви
натижасида зардушт худолари тўғрисидаги
тасаввурлар кенгайиб, баъзи
ҳолларда эса ўзгариб боради ва бунда айниқса юнон ва ҳиндлар таъсири аниқ-
равшан сезилиб турди.
IV-VIII асрларда Марказий Осиёда зардуштийликдан ташқари монийлик
дини ҳам мавжуд эди. Зардуштийлик каби монийлик ҳам икки ҳислат –
яхшилик ва ёмонликнинг ўзаро курашишига асосланган дунёқарашга таяниш
билан бирга христианликнинг баъзи элементларини ҳам ичига олганди.
Ўзбекистон ҳудудининг жанубий ҳудудларида милод бошига келиб янги
дин– буддизм ўрин олди. Буддизмнинг Ҳиндистондан
кириб келишини одатда
Кушонлар давлати билан боғлайдилар. Кушон хонлиги ушбу таълимотнинг
марказларидан бирига айланади. Дастлабки милодий асрларда буддизм
Амударё атрофидаги вилоятларда ҳукмрон динга айланди ва Ўрта Осиёнинг
бошқа ҳудудларига нисбатан анча узоқ - то араблар истилосига қадар амал
қилди.
Кушон хони Канишка ҳам буддизмга эътиқод қилган, унинг даврида бу
дин давлат дини мақомига эга бўлган. У зарб эттирган тангаларда бошқа
худолар тасвири билан бирга Будда тасвири ҳам учрайди.
Хитойлик олим
Сюань Цзян далолат беришича, VII аср бошларида Термизда ўнга яқин будда
монастири (сангарама) ва минглаб роҳиблар бўлган.
Эфталитлар ҳукмронлигидан сўнг V-VIII асрларда Ўрта Осиёда буддизм
инқирозга юз тутди.
Дастлабки милодий асрлардан бошлаб Византияда «несторианлик» номи
билан пайдо бўлган христиан илоҳий таълимоти оқими Шарқда кенг тарқалди.
Милодий V асрда яшаб ўтган Костантинопол патриархи Несторийнинг
шогирдлари – несторианлар (насронийлар) Исонинг илоҳий моҳиятига
ишонишар, бироқ унинг онаси Мария худони эмас, балки кейинчалик танасига
илоҳий куч бўлиб жойлашган одамни туққан ва
у шундан кейин нажот
воситасига айланган деб ҳисоблардилар. Бу билан Исонинг илоҳий моҳияти рад
этилган. 431 йилги Эфес йиғинида христианликнинг несториан оқими бидъат
сифатида қораланди ва шундан сўнг у тез орада Шарқ мамлакатларида тарқала
бошлади.
Ушбу оқим тарғиботчилари бўлган христианларнинг Византиядан Эрон,
Сурия, Фаластин, Ўрта Осиё ва янада шарққа томон кўчиб
бориши тасодиф
бўлмаган, чунки бу йўлда аввалроқ ўтган турли христиан таълимотининг
тарафдорлари - Ғарбдан келган кўчманчилар кўплаб факториялар қуриб кетган
эдилар.
VI асрда Олтойдан кўчманчи турк қабилалари бостириб кириб, қисқа вақт
ичида Ўрта Осиёнинг деҳқончилик қилинадиган ҳосилдор воҳаларини
бўйсундирдилар ҳамда кўчманчиларнинг қудратли давлати –Турк хоқонлигини
барпо этдилар. Бироқ VIII аср бошида араблар Ўрта Осиёни тўлиқ босиб олиш
ва ислом динини кенг ёйиш мақсадида Амударёни кечиб ўтдилар. Бир асрдан
узоқроқ давом этган курашдан кейингина араблар ушбу минтақани Араб
халифалигига қўшиб олишга ва унда ислом динининг тарқалишига эришдилар.