Марказий банкнинг операциялари

2 – савол баёни: Японияда биринчи банкларнинг пайдо бўлиши 17 асрга тўғри келади, бу савдо, саноат ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун банк капитали хизматларига эҳтиёж билан боғлиқ эди. 1617 йилда кумуш билан таъминланган қоғоз пуллар биринчи марта Осакада чиқарилди ва банкирлар хавфсизлиги учун банкирлар уюшмаси ташкил этилди. 19 асрнинг ўрталарига келиб, Япониянинг очиқлиги ва ташқи таъсирининг ошиши ва Межжи даврида (1868-1912) давлатнинг фаол таъсири остида бўлган банк тизимини жадал ривожланишига тайёрланди. Ушбу даврда муайян турдаги кредитларга ихтисослашган йирик банк муассасалари ташкил этилди.
1880 йилда Ёкоҳама олтин ва кумуш банки ташкил этилди. 1882 йилда Япония банки иш бошлади. 1990 йилда янги саноат корхоналарини қуришни молиялаштириш учун Саноат банки, қишлоқ хўжалигини молиялаштириш учун узоқ муддатли кредит банки ва қишлоқ хўжалиги кооператив банки ташкил этилди. Шу билан бирга, тижорат банклари тармоғи шаклланди. Банклар тўғрисида қонун қабул қилинди. 19 асрда Япония банк тизимининг ривожланишининг ўзига хос хусусияти бу мамлакатни саноатлаштириш (масалан, Буюк Британияда бўлгани каби) ривожланишининг асоси эмас, балки унга қўшимча сифатида хизмат қилишидан иборат эди.
Иккинчи Жаҳон уруши тугаганидан сўнг, мамлакатда бир нечта банкларни ташкил этиш, шунингдек, "битта префектура - битта банк" тамойили бўйича маҳаллий банкларни шакллантириш ишлари бошланди. Ушбу икки турдаги банклар бутун мамлакат ва минтақалар миқёсида молиялаштиришни таъминлаши керак эди. Ишсизликнинг олдини олиш ва ўрта ва кичик корхоналар фаолиятини қўллаб-қувватлаш учун кредит кооперацияси ва траст фондлари яратилди.
Миллий иқтисодиёт тикланиб, экспортни рағбатлантириш мақсадида узоқ муддатли кредитлар бўйича хусусий молия институтлари ва ихтисослаштирилган кредит банклари ташкил этилди. Урушдан кейинги даврда Японияда Франция каби баъзи ривожланган мамлакатлардан фарқли ўлароқ, асосий молиявий дастаклар хусусий банкларнинг қўлида қолди. Бироқ, уларнинг фаолияти устидан давлат назорати даражаси жуда юқори бўлиб қолди.
Хусусий банклар билан бир қаторда давлат идораларининг кенг тармоғи қайта тикланди. 1950 йилда ташқи савдони кредитлаш учун Экспорт банки ташкил этилди, унинг асосий вазифаси Япония кемасозлик ва муҳандислик маҳсулотларининг экспортини кредитлаш эди. Банк капитали давлатга тегишли ва унинг фаолияти Молия вазирлиги томонидан назорат қилинади.
1951 йилда Япония Тараққиёт Банки ташкил топди ва унга 1949 йилдан бери АҚШдан ёрдам сифатида олинган товарларни сотишдан тушган маблағларни кредитлаш учун тикланадиган молиялаштириш банки ва Эквивалент жамғармаси маблағлари ва функциялари топширилди. Урушдан кейинги даврда Япония банк тизимининг ривожланишининг ўзига хос хусусияти молиявий ва саноат гуруҳларининг шаклланиши ҳисобланади. Уларнинг ҳар бирини йирик хусусий тижорат банки бошқаради ва унинг атрофида саноат компаниялари бирлаштирилган. Айнан Япониянинг жадал ривожланаётган саноатини ривожлантиришни молиялаштириш банкларни жалб қилди. Барқарор муносабатлар шериклик муносабатларига асосланган гуруҳларда шаклланди.
Ҳозирги кунда Японияда олтита йирик молиявий ва саноат гуруҳлари мавжуд бўлиб, уларнинг асосий ядроси – Мицуи, Мицубиши, Сумитомо, Фужи, Даиичи Канте, Санва. Япония банк тизимига миллий хусусий банклар, кредит уюшмалари, давлат молия институтлари, шунингдек, хорижий банкларнинг филиаллари киради.
Япония банк тизимининг бошида Марказий банк – Япония банки жойлашган бўлиб, унинг 55 фоизи давлатга тегишли. Хусусий акциядорлар банкни бошқаришда иштирок этмайдилар. Япония Банкининг устав капитали 100 миллион иенни ташкил этади. Япония Банкининг асосий вазифалари пул чиқаришдан ташқари (бу унинг монопол ҳуқуқидир) иқтисодиётни пул билан тартибга солишни, шу жумладан халқаро ҳисоб-китобларни амалга оширишни, валюта бозорида операцияларни амалга оширишни, шунингдек ғазначилик кассаларига хизмат кўрсатишни ўз ичига олади.
Банк 1942 йилдаги қонун асосида ишлайди, бу қонун қатъий ҳукумат назорати остига қўйилиб, Молия вазирига Япония Банкининг сиёсатини ўзгартириш ҳуқуқини берди. 1949 йилда Сиёсий қўмита (сиёсатни ишлаб чиқиш қўмитаси) ташкил этилди. У давлатнинг молия ва пул соҳасидаги энг юқори манфаатларини белгилайдиган янги органга айланди. У давлатнинг молия ва пул соҳасидаги энг юқори манфаатларини белгилайдиган янги органга айланди.
Қўмитанинг 7 аъзосидан 5 нафари овоз бериш ҳуқуқига эгадир: Вазирлар маҳкамаси томонидан беш йиллик муддатга тайинланадиган Президент ва ҳар бири шаҳар ва вилоят банкларидан, саноат ва қишлоқ хўжалигидан биттадан вакил (уларнинг барчаси 4 йилга тайинланади).
Овоз бермайдиган иккита аъзоси - Молия вазирлиги ва Иқтисодий Режалаштириш Бўлимидир. Сиёсий қўмита бошқарадиган масалалар Банк тўғрисидаги қонун билан белгиланади. Қўмита Япония Банкининг асосий банкчилик ва менежмент курсини ишлаб чиққан. Унинг ваколати фоиз ставкаси даражасини ўзгартириш, Япония банки томонидан кўриб чиқилган вексел турлари ва шартларини, шунингдек, кредит таъминоти турларини, шартларини ва баҳоланган қийматини аниқлаш ва ўзгартиришдир. У очиқ бозорда операцияларни амалга оширишда объектларнинг турлари, шартлари ва қийматини ҳамда операцияларни бошлаш ва тугаш вақтини белгилайди ва ўзгартиради.
Сиёсий қўмита Молия вазирлиги билан келишган ҳолда фоизларни тартибга солиш тўғрисидаги вақтинчалик қонун асосида Молия вазирлигининг рухсати билан бозорда максимал фоиз миқдорини ўзгартириш масаласини заҳира депозитлари тизими тўғрисидаги қонун асосида ҳал қилади.
Қўмита Япония банкининг бюджети тўғрисида қарор қабул қилади, аммо молия вазирининг рухсати талаб қилинади. У билан келишилган ҳолда Япония банки парламент олдида ҳисобот беради. Япония банкини банк президенти ва дирекцияси бошқаради, унинг таркибига банк вице-президентлари, президентнинг маслаҳатчилари, ишларни назорат қилиш бўйича инспектор ва директор киради. Япония банки банк фаолиятини лицензиялаш, банкнинг устав капиталининг энг кам миқдорини белгилаш, банк номини ўзгартириш, банкларни бирлаштириш, филиаллар очиш ва тугатиш учун рухсат беради.
Банкнинг барқарор ликвидлилигини таъминлаш учун ликвидлик хавфини кўрсатадиган коэффициентлар даражасини белгилаш муҳимдир. Бундай коэффициентлар бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:
- хусусий капитал нормаси, унга мувофиқ банк хусусий капиталидаги эгалик улуши аниқланади;
- ликвидли активлар нормаси, бунда маълум вақт учун капитални қарзга нисбати аниқланади;
- кўчмас мулк нормаси, тижорат мақсадида фойдаланилади, йирик кредитлар беришда чекловлар ўрнатилади.
Япония банки ўз фаолияти тўғрисида ҳисобот ҳужжатларини тақдим этиш мажбуриятини банклар зиммасига юклайди. Япония Банкининг пул-кредит сиёсати воситалари катта эволюцияни бошдан кечирди. Урушдан кейинги бир неча ўн йилликлар давомида фоиз ставкалари, заҳира талаблари, очиқ қимматли қоғозлар бозорида операциялар каби классик воситалар сунъий равишда паст фоиз ставкалари шароитида тўғридан-тўғри кредит миқдорини тўғридан-тўғри йўналтиришга олиб келадиган етакчи рол ўйнамади.
70-йилларнинг ўрталарида иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари чуқур ва узоқ давом этган инқироздан кейин Япония иқтисодиётидаги вазият тубдан ўзгарди. Иқтисодий цикл фазасининг ўзгариши билан иқтисодиётни пул билан тартибга солиш қиймати сезиларли даражада ошди, бу хусусан, давлатнинг кредит тизимидаги мавқеини мустаҳкамланиши билан боғлиқдир. Мамлакатда пул-кредит тартибга солиш Япония банки, Молия вазирлиги, Иқтисодий ташкилотлар федерацияси ("Кеиданрен") орқали амалга оширилади. Тартибга солишнинг асосий усуллари: ссуда фоизлари меъёрларини белгилаш, давлат томонидан пул-кредит тизими, мажбурий заҳиралар тизими, очиқ бозор ва хорижий валютадаги операциялар орқали амалга ошириладиган маъмурий чоралар.
Кредит капитали бозорида кескинликни юмшатиш, уни халқаролаштириш, шунингдек, ўсиб бораётган фонд бозори шаклидаги алтернативаларнинг пайдо бўлиши маъмурий тартибга солишнинг объектив иқтисодий асосини йўқ қилди ва Япония банкини анъанавий классик асбобларга бўлган муносабатини қайта кўриб чиқишга мажбур қилди. Фоиз ставкаларининг мослашувчанлиги ошди, чегирма даражаси бозор даражасига кўтарилди. 1971 йилдан Япония банки векселлар бозорида операцияларни бошлади ва кейинчалик улар учун очиқ обуна тизимига ўтиб, давлат облигациялари билан фаол операцияларни бошлади.
Давлат қимматли қоғозлар бозори шакллантирилди ва бошқа қисқа муддатли капитал бозорларида оммавий операциялар бошланди. Япония банки "Банклар банки" деб номланади, у хусусий молия институтлари, корхоналар ва жисмоний шахслар учун битимлар тузишда шерикдир. Хусусий молия институтларидан депозитларни сақлаш учун қабул қилади, бу заҳира депозитлари тизими деб номланади (1957 йилдан бери жорий қилинган).
Ушбу тизимга қўшилган молиявий институтлар Япония Банкига ўзларининг жорий ҳисобварақларида маълум миқдордаги заҳира депозитларини сақлашлари шарт. Агар молиявий муассасаларда нақд пул етишмаса, улар кредитлар тақдим этадиган Япония банкига мурожаат қилишади. Улар бўйича фоизлар расмий фоиз ставкаси даражаси билан белгиланади. Японияда Нихон Гинко ёки Ничигин деб номланган Bank of Japan (БОЖ) Япониянинг марказий банки ҳисобланади.
Банк:
ягона эмиссия маркази (эмиссия банки);
тўғридан-тўғри ҳукумат банки томонидан;
тижорат банкларининг охирги ёрдам воситасини ("охирги воситани қарз берувчи") бериш;
пул-кредит сиёсатининг ўтказувчиси бўлиб ҳисобланади.
Япония банки ҳукумат таркибига кирмайди, гарчи ҳукумат Банкнинг назорат пакетига эга бўлса ҳам. Банк ва унинг асосий акциядори бўлган ҳукумат кўпинча иккита қарама-қарши мақсадларга интиладилар: инфляцияни чеклаш ва иқтисодий ўсишни ошириш. Банк инфляцияни назорат қилишни афзал кўради, ҳукумат эса ўсишни рағбатлантиришни афзал кўради.
Япония банки учун, шунингдек, бошқа давлатларнинг марказий банклари учун сиёсатчилар ва лоббистлар гуруҳларининг турли хил таъсир ва қаршиликларга қарши туриш муаммоси ҳар доим ўзларининг шахсий ва қисқа муддатли манфаатларини амалга ошириш учун мамлакат молия тизимидан фойдаланишга қаратилган.
2012 йил 26 декабрда Шинзо Абе Япония Бош вазири лавозимига тасдиқланди. Унинг фикрича, Японияни турғунлик давридан олиб чиқадиган янги иқтисодий сиёсат юритиш усулларини таклиф қилди. 2013 йил 26 январдаги "Япониядаги пул-кредит сиёсати" мақоласида таъкидланганидек, янги бош вазир ҳукумат қарорларидан мустақил бўлган Япония банкини зиммасига пул-кредит сиёсатини олиб бориш вазифасини қўйди, бу эса банкнинг ўзи сиёсатининг енгиллашишини англатади. Япония банки йиллик инфляциянинг 2 фоизига эришишни мақсад қилиб қўйди ва шу билан бирга активларни доимий равишда сотиб олишга, мамлакатда пул массасини икки баравар оширишга, шунингдек, иқтисодиётни қўшимча ликвидлик билан "шиширишга" рози бўлди. Ушбу пул-кредит сиёсатининг ўзига хос хусусияти шундаки, активларни қайта сотиб олиш чексиз вақтга эга бўлиши керак.
2012 йилда ойига умумий қиймати 13 трлн. иенни ташкил этувчи активларни (давлат облигациялари ва бошқалар) қайта сотиб олиш имконсиз бўлиб туюлди. Лекин Япония Банкининг прогнозлари умидсизликка учради, чунки сотиб олинган активларнинг ҳажми тез орада йилига 10 трлн. иенга тенг бўлади, бу турғунлик даврини бошидан кечираётган Япония иқтисодиёти учун жуда кичикдир. Бироқ, кўплаб япон иқтисодчилари ва таҳлилчилари Абеномика дастури (Шинзо Абенинг дефляцияга қарши кураш бўйича иқтисодий сиёсати) самарали ва ижобий иқтисодий натижаларга олиб келиши мумкинлигига ишонишди. "Абеномика" тушунчаси Япония Бош вазири номи ва "иқтисодиёт" сўзининг бирикмасидан келиб чиққан. Унга кўра, "3 ўқ" дастури орқали бир вақтнинг ўзида ва мувофиқлаштирилган мамлакат иқтисодиётига таъсир кўрсатилиши керак эди: нархларни кўтариш мақсадларига эришиш, иқтисодий ўсишни рағбатлантириш ва таркибий ислоҳотларни ўтказиш.
Ушбу дастур ёрдамида Шинзо Абе баъзи макроиқтисодий кўрсаткичларни (ялпи ички маҳсулот, фоиз ставкаси ва давлат қарзи) ўзгартиришга умид қилди (давлат қарзи ўсди ва ушбу даврда ЯИМнинг 200 фоизини ташкил этди), фоиз ставкаси эса фақат пасайган).