Маoлумотнома

7-БОБ. ЖИСМОНИЙ (ЪАРАКАТ) ИНИ СИФАТЛАР
ВА УЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Тарихан мавжуд бўлган жисмоний тарбия тизимларига инсоннинг жисмоний (ъаракат) сифатларини тарбиялай олишига қараб баъо берилган. Инсоннинг организмида турли даражада шаклланган куч, тезкорлик, чидамлилик, чаққонлик, тана бўғинлариҳаракатчанлиги ва мускуллар эгилувчанлигини жис-моний сифатлар деб аташ қабул қилинган. Инсон организ-мининг шу сифатларини қандай намоён қила олишига қараб индивидга кучли, чаққон, тезкор ваҳ.к. деб баъо берганлар. Бу сифатлар ўлчовга эга, унинг кўрсаткичлари жисмоний тайёргар-лик кўрсаткичлари деб аталади ва кўрсаткичлар орқали индивиднинг ижодий меънатга ва ватан мудофаасига тайёрлиги аниқланади. Масалан, индивид 100 кг оғирликдаги штангани елкага олиб фақат 3 маротаба ўтириб тура олса, бошқаси шу вазн билан 5 маротабадан ортиқ ўтириб тура олиши мумкин. Шу машқни икки марта ортиқ бажарганлиги учун иккинчи ўртоқ-нинг куч сифати ривожланган деб баъоланади. Бу сифат организмнинг суяк, мускул ва бошқа аoзоларининг тўқималари,ҳужайралари ваҳоказоларнинг ривожланганлигигагина боғлиқ бўлмай, маoнавий-руъий фазилатларигаҳам боғлиқ. Шунинг учунҳаракат сифатларини тарбиялаш маoнавий-руъий фазилат-ларни тарбиялаш иши билан чам барчас боғлиқ ва тарбиянинг шу йўналишига восита бўлиб хизмат қилади.

Ъаракат сифатларини тарбиялашга интилиш инсоният-нинг азалий орзуси. Меънат қуроллари,ҳарбий анжом ва аслаха билан муомала қилишнинг самарадорлиги табиат инсонга инoом этган ва уни тарбия жараёнида ривожлантириш мумкин бўлган жисмоний фазилатларга боғлиқ тарбиялаш лозимлиги масала-сини кўндаланг қўяди.
Жисмонан баркамол, ахлоқан пок, эстетик дидли, эoти-қодли, садоқатли, техника илмининг замонавий асосларини пухта эгаллаган,ҳар тарафлама маoнавий етук, жисмонан гармо-ник ривожланган кишини тарбиялашҳозирги кунгача давримиз-нинг асосий вазифаларидан бири дебҳисобланиб келинди.ҳозирҳам бу дастур ўз аъамиятини йўқотгани йўқ. У мамлака-тимизда амалга оширалаётган “соғлом авлод учун” дастурининг ўзагини ташкил этади.
Хулоса қилганда жисмоний тарбияни, хусусан, жисмоний сифатларни ривожлантиришни моъиятининг юқорилиги ва салмоқлилиги кўзга яққол ташланиб турибди. Шуни қайд этиш керакки, жисмоний сифатларни ривожлантиришда уларнинг (куч, тезкорлик, чаққонлик, чидамлилик ваҳоказоларнинг) барчасини ўзаро узвий боғлаб олиб боришни тарбия жараёни тақазо қилади. Лекин спортнинг маoлум бир турида муайян фазилат кучлироқ шаклланади, ривожланади ва у етакчиҳаракат сифати тарзида номоён бўлади. Бошқа сифатларҳам нисбатан ривожланади, лекин улар ёрдамчи, кўмакчиҳаракат сифати тарзида намоён бўлиши мумкин. Масалан, спорт ўйинларидан баскетболда асосан чаққонлик сифатини ривожлантиради дебҳисобланса, тезлик ёрдамчи сифати тариқасида ривожланади. Лекин баскетбол чидамлиликниҳам тарбиялашда асосий восита-дир. Оғир атлетикачиларда куч жисмоний сифати етакчи фази-лат саналади. “Силтаб кўтариш (рқвок)”ни кўп машқ қилиш эса тезкорликни ривожлантиради. Амалиётда бу машқлар орқали чидамлилик ва эгилувчанликҳам кўмакчи жисмоний сифат тарзида ривожланишини гувоъимиз. Умуман, чаққон-ликни ривожлантириш учун кўпроқ ўйинлардан: волейбол, баскетбол, футбол, теннис, стол тенниси, гандбол, хоккей, регби ва бошқалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Аслида бу ўйинлар учун тезликнинг аъамиятиҳам иккинчи даражали эмас. Чаққонликни ривожлантириш эса тез ўзгарувчан ўйин шарои-тига мослаша билишни, кузатувчанликни, мўлжалга тўғри олиш-ни, қисқа фурсат ичида турли мураккаб вазиятда аниқ, тўхтамга келиш, униҳис қилиш ва ўзҳаракатларини шу вазиятга мослай олишдекҳаётий-зарурий амалийҳаракат малакаларни шакллан-тиради. Велосипед,ҳаракатли ўйинларҳам чаққонликни ривож-лантиради.
Ъар қандайҳаракат бирор-бир конкректҳаракат вазифаси деб аталадиган вазифаниҳал қилишга қаратилади. Масалан, иложи борича баландроқ сакраш, тўпни илиб олиш, рақибни алдаб ўтиш, штангани кўтариш ваҳоказо.ҳаракат вазифасининг мураккаблиги, бир вақтда ва кетма-кет бажариладиганҳаракат-ларнинг уйғунлигига бўлган талаблар,ҳаракатлар координа-циясини тарбиялайди.