117
ҳаракат фаолиятлари турлари орасидаги объектив боғлиқликнинг
мавжудлиги, улардан
бири-бирига узатиладиган, ўтадиган элементларнинг
борлиги
ва
мос
келиши, ўзлаштирилиши, мустаҳкамлаш,
такомиллаштиришни осонлаштиради. Ҳар қандай конкрет ҳолатда
материални ўқитиш тартиби тизимини шундай танлаш керакки, улар
фаолиятларнинг ўзаро оптимал алоқасини тиклашга ва уларнинг уланишига
ёрдам берсин. Бу билан амалиётда ҳаракат малакасини ва жисмоний
сифатларни “кўчиши” деб аталиши қонуниятидан фойдаланишнинг аҳамияти
ортади, қайсики у таълим ва тарбия жараёнида ҳам ижобий, ҳам салбий
бўлиши мумкин.
Жисмоний машқлар билан шуғулланиш машғулотларнинг тизимини
тузаётиб, ҳаракат малакаси ва жисмоний сифатларнинг “ижобий кўчиши”ни
максимал даражада бўлишини ва
имконияти борича, “салбий кўчиш”ни
тормозловчи таъсирини йўқотиш устида ишлаш лозим. Демак, салбий эффект
берувчи “кўчишдан” умуман юз ўгириш керак деган хулосага келмаслигимиз
зарур. Жисмоний тарбиянинг мазмуни ҳаётдан келиб чиқади, уни турмуш
талаби белгилайди, ҳаётий амалиётда эса жисмоний сифатларнинг турли
даражада ривожланганлигига, ундан ҳам турлича бўлган ҳаракат
малакаларини эгаллаган бўлишлигимиз, шулар қатори, керакли малакаларга
қаршилик кўрсатувчиларга ҳам эга бўлмоғимиз лозим. Ҳаракат
малакаларининг мустаҳкамланиши, бир тартибга кириши натижасида
жисмимиз ва унинг турли тизимларида “салбий эффект” берувчи
малакаларни ҳам осонликча енга оладиган имкониятлар юзага кела
бошлайди, бу ўз
навбатида, умумий ўсишни, ривожланишни бошқачасига
прогресснинг
вужудга
кела
бошланаётганлигидир. Мисол
учун,
чидамлиликнинг ривожланиши вақтинчалик куч ва тезкорликнинг сусайиши
билан кузатилиши мумкин. Кейинчалик бу ўз навбатида у ёки бу сифатнинг
ривожи учун база яратади бошқача айтганда, жисмоний сифатнинг
ривожланиши, такомиллашиши организмнинг функционал имкониятлари
ошишининг умумий фони содир бўлади.
Юқорида қайд қилинганидек, тормозловчи фаолиятнинг “салбий
кўчиши”ни чегараловчи ва уни ижобий факторга айлантириш муаммоси
ҳақида гапирдик. Бу муаммони, энг аввало, бир-бирига
салбий муносабат
кўрсатаётган машқларни вақти-вақти билан (уларнинг ҳажмини, вазнини ва
ҳ.к.ларини) ҳамда мувофиқ машқларни, уларнинг навбатлашувини жисмоний
тарбия жараёнининг турли этапларида, оз бўлсада, яқинлаштириш, ўхшаш
томонларини топиш билан ҳал қилинади. Машқларни навбати (бирин-
кетинлиги) уларнинг тузилиши ва қийинлигига мувофиқ белгиланади.
Нисбатан мураккаб бўлмаган ва мураккаб машқлар, қоидадагидек нисбатан
анча қийин ва бирмунча қийинлари таркибига кириб, бутуннинг бўлагини
(қисмини) вужудга келтириб қўйилган мақсад ҳал қилиниши амалиётда
исботланган.
118
Оптимал кетма-кетликдаги машғулотлар ва машқларни ҳар бир
машғулот чегараси айнан шу машғулот учун танлаш характерига кўра турли
нагрузкаларнинг натижаси (таъсири)ни ҳисобга олишнинг аҳамияти жуда
каттадир. Тажрибада (С.П. Летунов, Н.Н. Яковлев ва бошқалар)
исботлашганки, тезкорлик характеридаги нагрузка, чидамлиликни талаб
қилувчи нагрузкаларга қулай физиологик фонни вужудга келтиради.
Охиргиси шундай фон қолдирадики (албатта, нагрузка аҳамиятли даражада
бўлган бўлса), бир неча соатлар давомида тезкорлик машқларини бажаришга
салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Аниқланганки, тезкорлик
нагрузкаси куч
талаб қиладиган машқлар билан яхши навбатлашади, бу ўз навбатида ижобий
натижага олиб келади (Н.Н. Яковлев, В.М. Дғячков ва бошқалар), ижобий
натижа олдин куч талаб қиладиган машқлардан, сўнг, тезкорлик талаб
қиладиган машқлар кетма-кетлигида бажарилса содир бўлиши исботланган.
Юқорида таъкидланганидек, нагрузкаларнинг тартиби, уларнинг
қуйидаги йўналишига қараб: куч, тезкорлик-чидамлиликка ёки тезкорлик,
куч чидамлилик деб белгиланиши лозим. Бу алоҳида машғулотлар ичидаги
машқлар кетма-кетлиги учун ҳам, ҳафталик машғулотларнинг йўналишини
ёки узунлигига кўра яқин бўлган циклларда машқларни, машғулотларнинг
тартибини ўзгартириш учун ҳам тўғри келади. Бунда, чидамлиликни
ривожлантиришга йўналтирилган машғулотлардан сўнг актив ва
пассив дам
олишнинг шундай интервали назарда тутиладики, навбатдаги тезкорлик ёки
куч талаб қилувчи характеридаги машқларга уларнинг зарур бўлмаган
таъсирлари бўлмаслиги керак.
Кўрсатилган тартиб кўп ҳолларда ўзини оқлаган, лекин у албатта ягона
ва мақсадга мувофиқ эмас. Чунки, машғулотлар ва машқларнинг кетма-
кетлиги қатор конкрет шароитларга, шу қаторда шуғулланувчилар
контингентининг хусусиятлари ва жисмоний тарбиянинг у ёки бу этапидаги
машғулотларнинг умумий йўналиши, қўлланилаётган нагрузкаларнинг
катталиги ва уларнинг динамикаси хусусиятлари ва шу кабиларга боғлиқдир.
Бундай шарт-шароитларни ҳисобга олиб, уларни қўллаш учун мақсадга
мувофиқ йўлни танлаш албатта, осон эмас. Ҳозирча бу
муаммони барча
деталлари билан ҳал қилиш анча мушкуллигича қолмоқда. Вақти келиб,
сўзсиз равишда алоҳида машғулотнинг ўзини ёки машғулотлар тизимини
тўлалигича программалаштириш имконига эга бўламиз. Албатта, соҳа бўйича
катта шижоат билан программалаштириш ва модуллаштиришнинг асосли
равишдаги кибернетик услубиятини яратиш ва қўллаш устида тадқиқотлар
олиб борилмоқда.
Do'stlaringiz bilan baham: