Мақола ва тезислар номи

Адабиётлар: 
1.https://president.uz/uz/lists/view/4089 
2.Арасту. Поетика. Ахлоқи кабир. Риторика. Тошкент: янги аср Авлоди, 2011. (138-178 
бетлар). 
3.И.А.Каримов Юксак маънавият – энгилмас куч, Т.: “Маънавиёт” 2008 йил.. 
4.«Ўзбек тилининг изоҳли луғати» 
5.«Ўзбекистон миллий энтсиклопедияси» 
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING NUTQIY QOBILYATINI 
RIVOJLANTIRISHDA LUG‘ATLARDAN FOYDALANISH MALAKALARINI 
SHAKLLANTIRISH 
Husenova M.H. 
 Navoiy davlat pedagogika instituti magistranti 
Anotatsiya:
 Ushbu maqoladan so‘zni to‘g‘ri yozishda, ma’nosini, etimologiyasini aniqlashda, 
tarkibini tahlil qilishda, jumla tuzishda, biror tushuncha haqida qo‘shimcha ma’lumot olishda 
lug‘atlar yordamga kelishi, lug‘atlar o‘quvchining fikrlash qobiliyatini kengaytirishi, fanning turli 
sohalari, texnika, san’at, adabiyot, nutq madaniyatini egallashda, milliy madaniyatni 
o‘zlashtirishda muhim rol o‘ynashi, nutq boyligini o‘stirish, ijtimoiy-siyosiy ongni 
shakllantirishdagi bebaho xizmati bilan alohida ajralib turishi haqida ma’lumotlar keltirilgan. 
Kalit soʻzlar:
ijodiylik, og‘zaki nutq, savodxonlik, lug‘at, so‘z boyligi, imlo lug‘ati, 
ensiklopedik lug‘at, izohli lug‘at, nutq o‘stirish. 
Bugungi kunda mamlakatimizda yangi hayot, yangi jamiyat poydevorini barpo etishda 
ulg‘ayib kelayotgan yoshlarning ma’naviyatini shakllantirish masalasi biz uchun g‘oyat dolzarb 
ahamiyatga ega. Hayotimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli 
islohotlarimizning samaradorligi avvalo, xalq ma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning 
chuqur o‘rganilishi, an’ana va urf-odatlarimizning saqlanishi, madaniyat va san’at, fan va ta’lim 
rivoji eng muhimi, yoshlar tafakkurining o‘zgarishi va yuksalishi bilan uzviy bog‘liqdir. 
Shu boisdan ham, o‘z haq-huquqini taniydigan, o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, 
yon-atrofida sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga mustaqil yondasha oladigan, ayni zamonda 

---

863 
shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan, har jihatdan 
barkamol insonlami tarbiyalash asosiy hal qiluvchi masalaga aylandi. 
Boshlang‘ich sinf “Ona tili” mashg‘ulotlari bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr 
mahsulini nutq vaziyatiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash 
ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilishi lozim. Og‘zaki nutqni rivojlantirish 
uchun boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning lug‘at boyligini izchil oshirib borish, gapning sintaktik 
tuzilishiga oid bilimlarni amaliy jihatdan egallash, nutq birliklari o‘rtasidagi mantiqiy uyg‘unlikni 
ta’minlashga oid malakalarni rivojlantirish, so‘zlar ma’nosini o‘quvchilar to‘liq anglashiga erishish, 
rasm asosida o‘zaro bog‘langan kichik hikoyalar tuzishga o‘rgatish kerak. 
Ona tili ta’limining kontseptual asoslarida uning zaruriy vositalaridan biri lug‘atlar ekanligi 
ta’kidlanadi. Lug‘atlarda ona tilining bitmas-tuganmas so‘z boyligi, behisob xazinasi jamlanadi va 
tavsiflanadi. Lug‘atlar o‘quvchilarning ijodiy tafakkuri, mustaqil fikrlash darajasi, ijodiy fikr 
mahsulini og‘zaki va yozma shakllarda ravon bayon etishga olib keladigan behad qimmatli va boy 
so‘z zahirasini vujudga keltiradi. 
Lug‘atlardan tez va to‘g‘ri foydalanish uchun o‘quvchi zarur malakalarga ega bo‘lishi lozim. 
Bu malakalardan eng muhimi, alifbo tartibini yaxshi bilishdir. Alifboni yoddan bilmagan o‘quvchi 
lug‘atdan zarur so‘zni tez topa olmaydi. Shuning uchun, boshlang‘ich sinflardayoq o‘quvchilarning 
alifbo tartibini yaxshi bilishlariga erishish va izchil o‘rganish jarayonida muntazam ish olib 
borishga 
to‘g‘ri 
keladi. 
Lug‘at bilan ishlash uchun zarur malakalardan yana biri, ulardan maqsadga muvofiq ravishda 
foydalanishdir. Masalan, sinonimik qatorlar hosil qilish zarur bo‘lsa, imlo lug‘atiga murojaat 
etilmaydi. Topshiriqni bajarish uchun qaysi lug‘atga murojaat etish kerakligini bilgan bola, 
shubhasiz, undan samarali foydalana oladi. Lug‘atlar turli tuman bo‘lgani kabi, ular bilan ishlash 
usullari ham rang-barangdir. O‘quvchilarning lug‘at bilan ishlash malakalarini shakllantirish uchun 
muayyan mashq turlari talab etilsa, ularning imlo savodxonligini oshirish uchun tamoman boshqa, 
so‘z boyligini rivojlantirish uchun esa o‘ziga xos maxsus mustaqil ish turlaridan foydalanish talab 
qilinadi. 
“Imlo lug‘ati” faqat o‘quvchilarning imlo savodxonligini emas, balki so‘z boyligini oshirishda ham 
muhim qo‘llanmadir. “Imlo lug‘ati”dan ona tilining barcha bo‘limlarini o‘rganishda unumli 
foydalaniladi. U o‘quvchining doimiy yo‘ldoshi, darslik materilallarini to‘ldiruvchi zarur qo‘llanma 
sanaladi. Modomiki, o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish ona tili mashg‘ulotlarining asosiy 
vazifalaridan biri ekan, ularni turli lug‘atlar bilan tanishtirish va bu lug‘atlardan foydalanish 
malakalarini shakllantirish ayniqsa muhim masala hisoblanadi. Lug‘at imlo savodxonligini oshirish, 
so‘z boyligini kengaytirishning muhim manbai, o‘quvchining asosiy maslahatchisidir. Lug‘atlardan 
foydalanish malakalarini shakllantirish avvalo, ularda ehtiyojni tarbiyalashdan boshlanadi. Ma’lum 
bir so‘zning imlosi, ma’nosi, ma’nodoshi, qarama-qarshi ma’nosi, uyadoshini bilish zaruriyati 
ehtiyojni vujudga keltiradi. O‘quvchilarni ular faoliyatida zarur bo‘ladigan lug‘at turlari bilan 
tanishtirishga alohida e’tibor berish kerak. Chunki turli lug‘atlar bilan tanishgan o‘quvchi nimani 
qayerdan izlash kerakligini ham yaxshi biladi. “Ot” so‘z turkumini o‘rganishda otlarning ma’no 
guruhlariga misollar tanlash, juft shaxs otlari, qo‘shib va ajratib yoziladigan qo‘shma otlar 
ro‘yxatini tuzish, “sifat +turdosh ot”, “son + turdosh ot”, “ot +fe’l + - ar” qolipli hosilalar ustida 
ishlash kabi mustaqil ishlar shu lug‘at yordamida bajariladi. 
Ensiklopediya ilm-fanning hamma sohalarini o‘z ichiga olagan yoki biror soha bo‘yicha keng, 
to‘liq ma’lumot beradigan lug‘at tarzidagi ilmiy to‘plam yoki qomusdir. Boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilari bu qomusdan barcha jumboqlarga javob topadi, istalgan bir tushuncha haqida keng va 
atroflicha ma’lumot oladi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining lug‘atini yangi tushunchalar 
bilan boyitishda, bu tushunchalarni ularning iste’moliga ko‘chirishda entsiklopediya lug‘atlar 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ona tili mashg‘ulotlarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun 
ixtisoslashtirilgan “U kim – bu nima” (ikki tomlik) ensiklopediyasidan unumli foydalanishlari, 
ma’lum bir sohaga taalluqli tushunchalar ro‘yxatini tuzishlari, bu tushunchalarning ma’nosini 
o‘rganishlari, tushuncha va so‘z orasidagi farqni bilib olishlari, taqqoslashlari mumkin. 
Izohli lug‘atlar ona tili mashg‘ulotlarida tez–tez kerak bo‘ladigan qo‘llanmalardir. Ulardan unumli 

---

864 
foydalanish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini ko‘p ma’noli so‘zlar, ma’nodosh, uyadosh 
va qarama – qarshi ma’noli so‘zlar, tasviriy ifoda va iboralar, frazeologik birikmalar bilan boyitish, 
ma’nosi har xil, shakli bir-biriga yaqin so‘zlar (paroimlar)ni farqlash, so‘zlarning ma’no nozikligi 
va qaysi uslubga xosligini aniqlashga yordam beradi. Ayniqsa, lug‘atdan foydalangan holda ayni bir 
so‘zning ham turli ma’nolarini, ham ma’nodoshlarini, ham uyadoshlarini aniqlash maqsadga 
muvofiqdir. Izohli lug‘atlardan foydalanish faqat leksikologiya doirasi bilan cheklanib qolmasdan, 
tilning barcha sathlarini o‘rganishda ham qo‘llanilmog‘i lozim. 
Xulosa qilib aytganimizda, ona tili mashg‘ulotlarida lug‘atlardan foydalanish o‘quvchilarning 
so‘z boyligini oshirish, so‘zdan nutqda to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish malakalarini shakllantirishga 
yoram beradi. Ayniqsa, ona tili o‘qitishning amaliy yo‘nalishini kuchaytirish, mashg‘ulotlarning 
foydalilik darajasini oshirishni lug‘atlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ona tili o‘qituvchisi 
lug‘atlardan foydalanishni hayotiy zaruriyat, ehtiyojga aylantirish, o‘quvchilarni ulardan 
foydalanish malaka va ko‘nikmalari bilan qurollantirilishi lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar 
nutqini boyitish, ular nutqida kam qo‘llaniladigan so‘zlarni alohida yozdirib borish, dars jarayonida 
lug‘at daftaridagi so‘zlarning ishlatilishiga e’tibor berish bilan qo‘shib olib borilishi kerak. 
Boshlang‘ich sinflarda ona tilini o‘rgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh xususiyati va yozma 
nutqini, tafakkurni o‘stirish, ularda bilim olishga qiziqishni o‘stirish, faollik, mustaqillik, 
mehnatsevarlik, qiyinchiliklarni yenga olish qobiliyatlarini o‘stirish hisoblanadi. Bolalarning aqliy 
va nutqiy qobiliyatlarini muvaffaqiyatli o‘stirish kelgusida fanlarni puxta o‘zlashtirishga imkoniyat 
yaratadi.