Мақола ва тезислар номи

Фойдаланилган адабиётлар: 
1.
Берестов И.В. Свобода в философии Плотина. - СПб.: Изд-во - С.Петерб. ун-та, 2007. 
– 382 с. 
2.
История философии в кратком изложении / Пер. с чешского И.И. Богута. - М., 1991. 
3.
История философии: Запад — Россия — Восток. В 4 кн. / Под ред. 
Н.В.Мотрошиловой. - М., 1995. 
4.
История философии: Учебное пособие для вузов /Под ред. В.М. Манельман и др. - 
М., 1997.
5.
Роузентал Ф. Торжество знания: Концепция знания в средневековом исламе. - М., 
1978. 
6.
Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. - М., 1983. 
ТАЛАБАЛАРДА ИЖТИМОИЙ ЕТУКЛИКНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ 
ОЛИМЛАР НАЗАРИЯЛАРИ ТАЛҚИНИДА 
Рахимова Н.К. 
Ўзбекистон Миллий университети таянч доктаранти 
Хозирги кунда жамиятнинг ўзгариши, янгиликлар кириб келиши, аввалги ва бугунги 
илмий тажрибани янги маълумотларни таққослаш уларни тадбиқ этиш долзарб масалалардан 
бири ҳисобланади. Шу билан бирга, ижтимоий ривожланишлар, инсонларнинг 
дунёқарашини ўзгариши, фанга янгилик киритиш, зиддиятли томонларини очиб бериш, 
янгича талқин қилиш ўз навбатида янги вазифаларни қўйилиши замон талаби бўлиб 
келмоқда. Одатий ҳолатга кўра ижтимоий етуклик ташқи кўринишлари, масалан, олий 
маълумотли бўлиш, касб-ҳунар эгаллаш ва бошқалар. Ижтимоий етуклик барқарор жамиятда 
яшаш усулларидан бири ва унинг мавзуси бўлган асосан социологик тадқиқотлар. 
Жамиятимизда рўй берган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришларнинг ҳолати етукликнинг ташқи 
мезонлари емирилишига олиб келди масалан: партияга мансубликка бўлган муносабат 
ўзгарди, касблар, олий маълумот ва бошқаларнинг обрўси ҳақидаги ғоялар ўзгарди ва 
ижтимоий этукликнинг маъноси ўзгарди, бу инсоннинг иқтисодий, қадрият, ижтимоий, 
сиёсий беқарорлик шароитида қадр-қиммат билан яшаш қобилиятини, ўз ижтимоий 
муаммоларини ва жамиятни ҳал қилиш қобилиятини акс эттира бошлади.
Ушбу мақоланинг асосий моҳияти шундан иборатки, акселерация жараёни, жамиятни 
илгарилаб кетаётган бир даврда талаба юқори савияга эга бўлиши, етук мутахассис бўлиб 
етишиши, ўз шахсий позициясига эга бўлиши лозим. Бир вақтнинг ўзида барчамизга 
маълумки, талаба шахси етукликга интилар экан ўз навбатида касбий фаолияти шахсий ҳаёт 
жабҳаларида катта аҳамият касб этади. Талабанинг етуклик даври таълим жараёнига, унинг 
ҳоҳиш истакларига, эмоционал, руҳий, жисмоний, моддий, маънавий, турмуш тарзи 
ҳолатларига боғлиқ. Ижтимоий етуклик даври шахснинг дунёга келиши билан умр давомида 
шаклланиб борадиган жараён ҳисобланади. Ҳар бир шахсда етуклик даври мавжуд бўлиб, 
бирон -бир сифат ва хусусиятлари билан белигиланади, бу эса ўз навбатида ёш даврига 

---

603 
боғлиқ бўлади. Кўп йиллар давомида олимларнинг ижтимоий етуклик бўйича назарияларига 
кўплаб эътибор берилиб келинмоқда.
Шундай қилиб, ижтимоий етуклик муаммоси, унинг ички, субъэктив асосларини 
ривожлантириш замонавий психологиянинг, хусусан, унинг шахснинг ижтимоий-психологик 
муаммолари билан шуғулланадиган қисмида ижтимоий психологиянинг долзарб 
муаммоларидан бирига айланади. Қуйидаги изланишлар сосан шахснинг ижтимоий етуклик 
камолоти кўриб чиқилади. Шахснинг ижтимоий етукликни шакллантириш муаммоларини 
ўрганган олимлар К.А. Абулханова-Славская, Б.Г. Ананев, А.Г. Асмолов, А.А. Бодалев, Л.И. 
Бозович, Л.Н. Когон, А.Н. Леонтиев, Б.Ф. Ломов, ва бошқалар. Талабаларнинг ижтимоий 
етукликга интилиши уларнинг ёш хусусиятларига боғлиқ эканлигини ўрганган олимлар. Б.Г. 
Ананева, Н.В. Кузмина, А.А. Реана, Э.И. Степановалар тадқиқотларида шахсини 
ривожлантириш муаммолари бўйича катта эмперик натижалар тўпланган. Университет 
талабаларининг ижтимоий етуклигини ривожлантириш Н.Ф. Алиева, Т.Н. Балина, Э.Г. 
Каменева. И.А. Руднева ва бошқалар. Шахсни ўрганишда муаллифнинг ижтимоий-
психологик мавзуни аниқлашга бўлган ёндашувларининг барча хилма-хиллиги билан 
муаллифларнинг аксарияти ижтимоийлашувни (ижтимойлашув институтлари, механизмлар, 
соҳалар, босқичлар) шахснинг ижтимоий психологияси бўлимига йўналтиради Г.М. 
Андреева, М.Р. Битянова, Э. С. Кузмин, Б. Д. Парйгин, А. Н. Сухов, Н. И. Шевандрин. 
Ижтимоий муносабатлар, муносабатлар, шахсга йўналиш, шахснинг диспозицион тузилиши 
ва қиймат йўналишлари В.А. Ядов, шахс жамият билан муносабатлар тизимидаги, ижтимоий 
ҳақиқат билан, фаолият, алоқа тизимидаги шахс ижтимоий муносабатларнинг объэкти ва 
субъэкти сифатида, шахснинг динамик ва статик тузилиши Б.Д.Паргин, шахслараро 
муносабатлар тизимидаги шахсни ривожлантириш, шахсни ривожлантириш назарияси Н.И. 
Шевандрин, шахснинг ижтимоий-психологик турлари А.А. Бодалев, шахснинг ижтимоий-
психологик компетенсияси А.Н.Сухов, девиациявий хулқ-атворга эга бўлган шахснинг 
ижтимоий ва психологик хусусиятлари Д.И.Фелдстайн. 
Итимоий етукликни ўрганишда ижтимоий-психологик ёндашув етукликнинг 
ижтимоий-психологик мезонларини аниқлаш орқали амалга ошириш мумкин, ижтимоий 
етукликнинг шаклланиши ва ривожланишига таъсир қилувчи ижтимоий-психологик 
шароитлар, ижтимоий етукликнинг шаклланиши ва ривожланиш динамикасини ўрганиш, 
шахс ва жамият ўртасидаги тўғридан-тўғри ва билвосита ўзаро алоқаларни ўрганиш ва 
бошқалар. 
Ўзининг тўлиқ кўламида ижтимоий етуклик муаммоси ҳали ҳам ижтимоий 
психологияда назарий кўриб чиқиш мавзусига айланмаган бўлса-да, гарчи унинг турли 
жиҳатлари А.Л.Свентситский, Ф.Фидлер ижтимоий зиддиятлар В.А. Соснин ҳаддан ташқари 
ижтимоий шароитларда ўзини тутишнинг барқарорлиги ҳақида ёзган. 
Ижтимоий етукликнинг назарий қоидаларини эмпирик текшириш бўйича тадқиқотлар 
ҳозирги вақт ҳам жуда қисқа. Улар орасида К.А.Абулханова-Славская раҳбарлигида олиб 
борилган ижтимоий интеллект ва ижтимоий компетентсияни ўрганиш, ўзгарувчан иқтисодий 
шароитда шахснинг қиймат тузилмасининг барқарорлиги А.Л.Журавлев, Л.Н.Москвичева, 
Г.Г.Дилигенский. Замонавий мактаб шахснинг ижтимоийлашуви ва ижтимоий шаклланиши 
институти сифатида деярли ҳеч қандай изланишлар олиб борилмаган. Ушбу соҳадаги 
тадқиқотлар шароитларга мослашиш жараёнларини ўрганиш билан чекланади тор маънода 
тушуниладиган мактаб муҳити. Инсоннинг маълум бир жамоанинг аъзоси сифатида 
ижтимоий этуклигини, ёш динамикасини баҳолашнинг ижтимоий-психологик мезонлари 
унинг шаклланиши аниқланмаган. Ижтимоий етуклик тўғрисида аниқ ғоялар мавжуд эмас, 
улар шахсий камолот ҳақидаги ғоялар билан бир қаторда болалар ҳаётини лойиҳалаш ва 
таълимни ривожлантиришга асосланган "идеал шакллар" дир. Ижтимоий етуклик субъектив 
асослари нуқтаи назаридан кўриб чиқиш ижтимоий етукликнинг келиб чиқиши, унинг 
шаклланиши ва янада ривожланиш шартларини аниқлашга қаратилган илмий изланишларни 
кенгайтиради.

---

604 
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, камолотнинг турли жиҳатларини тизимлаштиришнинг 
иккита асоси - субъективлик ва ўзини ўзи белгилаш, субъектив фаолият ва шахсий 
йўналишнинг энг ривожланган шакллари сифатида таъкидланган. Ижтимоий етукликнинг 
ўрганилиши лозим бўлган йўналишлари.
- ижтимоий этукликнинг шаклланишининг ёш динамикасини ўрганиш; 
- унинг тузилишига, тўлиқлиги ва шаклланиш тезлигига таъсир қилувчи ижтимоий-
психологик омилларни аниқлаш; 
- ижтимоий этукликнинг таъсирчан ва хулқ-атвор хусусиятларини ўрганиш; 
- ўспиринлик даврида экспериментал ва назорат гуруҳларида талабаларнинг ижтимоий 
этуклигини шакллантириш мониторинги; 
- "Мен инсонман" композицияларининг таркибини таҳлил қилиш усули ёрдамида 
аниқланган ижтимоий этуклик кўрсаткичларининг ўзгариши динамикасини турли ёш 
даврларида аниқлаш; 
- аниқланган ижтимоий этуклик кўрсаткичларининг бошқа усуллар кўрсаткичлари ва 
хулқ-атвор хусусиятлари билан нисбатини аниқлаш. 
Олимларнинг назарияларига кўра, талабаларнинг ёш хусусиятлари айнан таълим 
жараёнида талабанинг ижтимоий етуклигини шакллантириш учун энг сензетив давр деб 
ҳисоблашган. Бундан ташқари, бошқа адабиётларни таҳлил қилсак, айнан инсоннинг 
ижтимоий етукликлиги нимада белгиланиши, унинг асосий моҳияти нимадан иборат, бу 
борада аниқ бир назария маълумот ҳозирги кунга қадар мавжуд эмас.