Мақола ва тезислар номи

Kalit so‘zlar
: pedagogika, pedagogik ta’lim, psixologiya, sotsiologiya, falsafa, etika, estetika.
Аннотация:
В статье рассматривается специфика педагогического процесса, 
направленного на формирование умственных трудовых навыков в воспитании 
подрастающего поколения, что является основой нашего будущего. Это также 
подчеркивает взаимозависимость педагогики с другими дисциплинами. 
Ключевые слова
: педагогика, педагогическое образование, психология, социология, 
философия, этика, эстетика. 
Annotation:
This article discusses the specifics of the pedagogical process aimed at the 
formation of intellectual labor skills in the education of the younger generation, which is the 
foundation of our future. It also highlights the interdependence of pedagogy with other disciplines. 
Keywords:
pedagogy, pedagogical education, psychology, sociology, philosophy, ethics, 
aesthetics. 

---

492 
Milliy istiqlol tufayli taraqqiyotning barcha sohalarida jadal rivojlanib borayotgan 
mamlakatimizda yosh avlodning bilim darajasini jahon andozalari talablariga javob beradigan, fan-
texnika yangiliklaridan xabardor, mustaqil fikrlay oladigan, hayotga dadillik bilan kirisha oladigan, 
tadbirkor, ma’naviy jihatdan barkamol qilib voyaga yetkazish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Bu 
esa, avvalo, pedagogika fanini, ta’lim-tarbiya tizimini zamonaviy texnologiyalar asosida 
takomillashtirishni taqozo etadi. 
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida (1997y.) ta’lim davlatimiz 
ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e’lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta 
mas’uliyatli ulug‘vor vazifalarni yukladi. Juda boy ilmiy, ma’naviy, madaniy, diniy merosimimizni 
qayta tiklash ularni zamon ruhi talabi bilan uyg‘unlashtirib faqat shaxsiy, milliy manfaat kasb etib 
qolmasdan umumjahon ma’naviy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ulkan hissa bo‘lib qo‘shilmoqda. 
O‘sib kelayotgan yosh avlod va ularning kelajakda qanday kasb-hunar egallashlariga qarab, 
Respublikamiz kelajagini tasavvur qilsa bo‘ladi. Yoshlar farovon hayotimiz mezonidir. Xuddi shu 
ma’noda yoshlarning ta’lim-tarbiyasiga jiddiy e’tibor bermog‘imiz lozim. Yoshlar ta’lim-tarbiyasi 
har bir ota-onaning, o‘qituvchi-tarbiyachining Vatan oldidagi muqaddas burchidir. 
Savol tug‘iladi: ular ta’lim-tarbiya borasida nima qilishlari, qanday yo‘l tutishlari, nimaga 
e’tibor berishlari lozim? Bu savollarga ma’lum darajada pedagogika fani javob beradi. Pedagogika 
fani nima va u qachon paydo bo‘lgan? Mazkur savolga javob berishdan oldin tarixiy manbalarga 
murojaat etaylik. Manbalarda yozilishicha kishilik jamiyati paydo bo‘lgach, ijtimoiy hayotda 
orttirilgan tajribalarni quyi avlodga o‘rgatish ehtiyoji tug‘ildi. Tajribalarning to‘planishi natijasida 
ta`lim-tarbiyaning dastlabki omillari vujudga keldi. Tabiat, ijtimoiy hayot haqidagi tajribalar 
asosida ma’lum bilimlar boyib bordi. 
Ta’lim-tarbiya ishlari bilan shug‘ullanuvchi tarbiyachilar kasb-hunar homiylari sifatida ajralib 
chiqa boshlashdi. Ularning ta’lim-tarbiya borasidagi faoliyatlari va to‘plangan tajribalaridan o‘rinli 
foydalanishlari pedagogika fanining vujudga kelishiga olib keldi. Shu asnoda dastlabki maktab 
ko‘rinishidagi muassasalar vujudga keldi, taraqqiy etdi. Shunday qilib, pedagogika ta’lim-
tarbiyaning maqsad va vazifalari, ularning mazmuni, metodlari hamda tashkil etish shakllari haqida 
ma’lumot beruvchi fanga aylandi. 
Demak, pedagogika fani o‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash 
uchun ta’lim- tarbiyaning mazmuni, umumiy qonuniyatlari va amalga oshirish yo‘llarini 
o‘rgatuvchi fandir. 
Ba’zan, pedagogika fanining nima keragi bor? Pedagogikadan xabari yo‘q, lekin bolalarga 
yaxshi tarbiya bergan insonlar ko‘p-ku? Yoki aksincha, pedagogika fanini bilgan holda hatto o‘z 
bolalarini risoladagidek tarbiyalay olmaganlar ozmunchami? degan savollar eshitilib qoladi. 
Shuni unutmaslik kerakki, pedagogika fanining yutuqlarisiz jamiyatni olg‘a siljitish g‘oyat 
mashaqqatli kechadi. 
Agar pedagogika fanidan xabarsiz bo‘lgan kishilar pedagogika fanini o‘z vaqtida o‘rganib, 
yutuqlaridan samarali foydalanganlarida bolalarni ham yaxshiroq tarbiyalagan bo‘lur edilar. 
Pedagogikadan yaxshi xabardor kishilar esa o‘z bilimlarini tajribada ishlata olmaganliklari uchun 
bolalarni tarbiyalashda muvaffaqiyatga erisha olmaganlar. 
Pedagogika fanini ham nazariy, ham amaliy jihatdan puxta o‘rganish lozim. Ta’lim tarbiyadan 
ko‘zlangan maqsadni anglash va ular tizimida yangi bilimlar berish bolalarni to‘g‘ri tarbiyalash 
shartidir. Bunda tarbiyachining beg‘araz mehnati, bolalarni sevishi va ularga jon fido aylashlari 
tarbiya samaradorligini ta’minlaydi. 
Biroq, ijtimoiy jarayonda to‘plangan tajribalar tarbiya mazmunini tashkil etsa- da, ularning 
hammasini yosh avlodga o‘rgatishning imkoniyati yo‘q edi. Faqat xalq ta’limi tizimiga kiruvchi 
bo‘g‘inlar orqali orttirilgan tajribaning muayyan qismini qamrab olish mumkin edi. 
Bu yerda ham muammo tug‘ildi. Hozirgi kunda barcha xildagi tajriba shakllari tarbiya 
mazmunini tashkil eta oladimi? Yosh avlod tarbiyasiga aloqador tajribalarni qanday ajratish 
mumkin? Kim bunday ish bilan shug‘ullanadi? 
Tabiiyki, barcha xildagi tajriba shakllari ham tarbiya mazmunini tashkil etavermaydi. Chunki: 
pedagogika, xususan, o‘zbek xalq pedagogikasi taraqqiyotida juda murakkab bo‘lgan tomonlar 

---

493 
(hatto bu murakkablikning noma’lum qismlari) mavjudki, ularni yoshlar daf’atan o‘zlashtira 
olmaydilar. Masalan, sharq falsafasi yoki mutafakkirlarimizning ma’naviy merosini falsafa, tabiiy 
va gumanitar fanlar, diniy manbalardan yaxshi xabardor bo‘la olmaganligimiz sababli 
o‘rganishimiz qiyin kechadi hamda tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlariga ko‘ra va ham 
metodik, ham moddiy asosning yetishmasligi sababli to‘plangan tajribalarning hammasini olish 
imkoniyati yo‘q va hokazo. Eng muhimi, jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlariga va 
kelajakda kutiladigan o‘zgarishlarni hisobga olib tarbiya mazmunini shakllantirish darkor. 
O‘zbek pedagogikasining vazifasi Respublikamizda yashovchi turli millat- elatlarning orzu-
istaklariga monand ta’lim- tarbiyaning ham nazariy, ham amaliy muammolarini milliy qadriyatlar 
asosida to‘g‘ri hal etib berishdir. Bunda islom dunyosida qalam tebratgan allomalarimizdan tortib, 
zamondosh olim-u fuzalolarimizning ta’limotlaridan hamohang ta’lim tarbiyaga oid qirralarini izlab 
topishni taqozo etadi. Yosh-avlod dunyoqarashini shakllantirishda istiqloldan avval qoralangan 
tasavvuf ilmidan ham foydalanish joiz. Negaki, bir mafkura yakka hokimliligiga endilikda nuqta 
qo‘yiladi. Erkin fikrlash tizimi yosh avlod ruhini tarbiyalashdagi bosh omillardan biridir. 
“Pedagogika” atamasi “Peyne” – “bola” va “aygogeyn” – “yetaklamoq” degan ma’noni 
bildiruvchi lotincha “daydagogos” so‘zlaridan paydo bo‘lishi quyidagicha izohlanadi: eramizdan 
oldingi I asrlarda Gretsiyada, quldorlarning bolalalarini ovqatlantiradigan, sayrga olib boruvchi, 
tarbiyachi- qullarni “pedagog” deb atalgan. U bolalarning kamolga yetishiga mas’ul bo‘lgan. 
Quldorning bolasini yetaklab maktabga olib borgan va olib kelgan. Maktabda ishlovchi 
o‘qituvchilarni “didaskallar” (didayko- men o‘qitaman) deyishgan. Feodalizm jamiyatiga kelib esa 
har ikki kasbdagi kishilar hamkorligi natijasida ta`lim-tarbiya bilan maxsus shug‘ullanuvchilar 
vujudga kelgan. Ularni chex pedagogi Ya.A.Kamenskiy ta’kidlaganidek, “pedagog” deb 
nomlaganlar va bu so‘z hozir ham ta’lim-tarbiya beruvchi o‘qituvchilarga nisbatan qo‘llaniladi. 
Pedagogika fani yakka holda mukammallikka erisha olmaydi. U ham boshqa fanlar singari 
ijtimoiy fan yutuqlaridan foydalanadi va mazmunan boyib boradi. Hozirgi kunimizda 
umumbashariyat tomonidan yaratilgan bilimlar va kelajak haqida ma’lumot beruvchi nazariyalar 
muayyan darajada pedagogika fani uchun manba bo‘ladi. Boshqa fanlar kabi pedagogika har bir 
insonning ijtimoiy kamolotiga xizmat qiladi. Ta‘lim-tarbiya tarixi, pedagogika tarixi fanidan 
xabardor bo‘lmay turib pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish mumkin emas..
Tarbiyaning mohiyatini ilmiy asosda tushunish uchun aniq tarixiy sharoitda uning taraqqiy 
etish qonuniyatlarini bilish zarur. Shuning uchun pedagogika ijtimoiy fanlardan biri sifatida ijtimoiy 
fanlar bilan yaqin aloqada rivojlanib boradi. Tarbiya maqsad va vazifalarini inson shaxsining har 
tomonlama rivojlanish qonuniyatlarini ishlab chiqarish jarayonida tarix, falsafa, iqtisod, 
sotsiologiya, etika, estetika, umumiy psixologiya, yosh psixologiyasi, pedagogik psixologiya, kasb 
psixologiyasi, oila psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, odam psixologiyasi, harbiy psixologiya va 
fiziologiyasi bolalar gigiyenasi, pediatriya, meditsina, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqa 
qiladi. Psixologiya fani bilan aloqasini tahlil qilamiz. Pedagog o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda 
ularni sezgisi, idroki, tasavvur, diqqat, tafakkur va xotirasi kabi psixik jarayonlarni bilish darkor. 
Shuning uchun pedagogika fani psixologiya fani bilan alohida ish olib boradi. Har bir fan o‘z 
rivojlanishida o‘z nazariyalarini boyitishda o‘zining ichki ilmiy yo‘nalishlariga tayanib, 
takomillashib boradi. Hozirgi davrda umuminsoniyat tomonidan yaratilgan bilimlar va kelajak 
haqida axborot, ma’lumot beruvchi turli fanlar muayyan darajada pedagogika fani uchun manba 
bo‘ladi. Boshqa fanlar kabi pedagogika har bir insonning umumiy kamolotiga xizmat qiladi.
O‘qituvchi-tarbiyachi yoshlarga bilim berish, ma‘lumotli qilish, tarbiyalash maqsadida unga 
tizimli ta‘sir ko‘rsatadi. Bunda psixologiya va ijtimoiy omillarga asoslanadi. Ya‘ni, ko‘rsatilayotgan 
ta‘sirning samarasini bilish uchun o‘quvchining sezgi, idroki, tasavvur, diqqat va tafakkur- fikrlash 
jarayonining qanday kechayotganini bilishga asoslanib ta‘sir ko‘rsatish rejasini belgilaydi. Demak, 
pedagogika fani psixologiya va sotsiologiya kabi fanlar bilan uzviy bog‘langandir.
Falsafa fani esa pedagogika fani uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Chunki, hozirgi 
ta‘lim-tarbiya nazariyasi yutuqlari falsafiy fikrlar kurashi va taraqqiyotining mahsulidir. Falsafa 
pedagogikani ilmiy usullar bilan qurollantiradi, ta‘lim va tarbiyaning ob‘ektiv qonun-qoidalarini 

---

494 
ishlab chiqishga manba bo‘ladi. Pedagogikaning aniq masalalarini ishlab chiqishda sotsiologiya, 
etika, estetika kabi fanlar katta ahamiyatga egadir.
Etika falsafaning axloqiy va tarbiya masalalari bilan bevosita bog‘liqdir. Ularni hal etishda 
pedagogika axloqning umuminsoniy qadriyatlariga suyanadi. Estetika (nafosat tarbiyasi) insonning 
estetik ideallarini shakllantirish, madaniyatga va voqelikka estetik munosabatlari umumiy 
qonuniyatlarini o‘rganadi va estetik tarbiyani ilmiy jihatdan asoslash uchun xizmat qiladi. Bu 
asoslarni pedagogika fani ishlab chiqadi, yoshlarni go‘zallikni his qila olish, tushunishga o‘rganish 
vositalari va yo‘llari belgilab beradi. Jamiyatimiz rivojlanishining hozirgi bosqichida 
pedagogikaning iqtisodiyot fanlari bilan aloqasi mustahkamlanib bormoqda. Ijtimoiy fanlardagi 
ma’lumotlarga suyanib, pedagogika jamiyatning tarbiyaga bo‘lgan obyektiv ehtiyojini va ularni 
amalga oshirish shart-sharoitlarini o‘rganadi. Insonning aqliy rivojlanishi qirralarini, jihatlarini 
o‘rganadigan boshqa fanlardan farqli o‘laroq, pedagogika inson shaxsi, uning taraqqiyot bosqichlari 
bilan shug‘ullanadi.
Pedagogika psixologiya va fiziologiya bilan ham bevosita va bilvosita bog‘liqdir. Fiziologiya 
pedagogika hamda psixologiyaning tabiiy ilmiy bazasi hisoblanadi. Pedagogika fiziologiyaning oliy 
asab (nerv) faoliyatining rivojlanishi, asab sistemasining o‘ziga xosligi, birinchi va ikkinchi signal 
sistemalar haqidagi, shuningdek, sezgi organlarining, tayanch harakat apparatlarining, yurak qon-
tomir hamda nafas olish sistemalarining faoliyati, rivojlanishi haqidagi ma’lumotlarga suyanadi.
Umuman, pedagogika fani o‘z oldidagi maqsad va vazifalarni hal etishda boshqa fanlar 
yutuqlaridan foydalanmasdan ish olib borish mumkin emas degan xulosaga kelish mumkin.