Mantiqiy savolar

Mantiqiy savolar

1. 
   Jahon savdo tashkiloti doirasida xalqaro nizolarni tartibga solish tizimiga nimalar kiradi ?
   

Urugvay bosqichidan so'ng JSTda esa nizolarni hal qilishning yangi usulini belgilab berdi: endi barcha davlatlar qarshi chiqmagunicha (yutqazgan tomon ham) qaror bekor qilinmaydigan bo’lgan. Bu esa deyarli barcha qarorlarning to‘liq ijrosiga yo‘l ochadi. Garchi JSTdagi hozirgi tartib sud tizimiga o‘xshab ketsada, asosiy maqsad nizolashayotgan taraflarning muammoni birgalikda ko‘rib chiqishlari va o‘zlari orasida hal etishlari ko‘zlangan. Shuning uchun birinchi bosqichda taraflar oralarida tushuntirishlar (konsultatsiya) o‘tkazishlari lozim va agar nizo shu bosqichda hal bo‘lmasada, taraflar keyingi bosqichlarda bo‘lsa ham nizoni kelishuv asosida hal etishlari mumkin¹.
JST a’zolari o‘rtasida kelib chiqqan har qanday nizolarni hal etish Nizolarni hal etish bo‘limi vazifasiga kiradi. Ushbu bo‘lim muammoni hal etish uchun komissiya (Panel)ni tashkil etadi, uning qarori va tavsiyalarining ijrosini kuzatadi va agar yutqazgan taraf qarorni bajarmasa qarshi tarafga talab (Retaliation) olishi uchun imkoniyat yaratadi. Panelning hisoboti (qaror emas) chiqariladi, ammo u yuridik kuchga ega emas. Faqatgina DSB tomonidan qabul qilingandan keyin kuchga ega bo’ladi. Panel 3 kishidan (panelistlardan = olimlar yoki avval WTOda ishlaganlar) tashkil topadi va WTO qoidalari buzilgan yoki buzilmaganini aniqlagach tarqatib yuboriladi.
Birinchi bosqich konsultatsiya qismida muhokama uchun 60 kun ajratilgan. Agar taraflar o‘zaro kelishuvga erisha olmasalar, ular JSTning Bosh direktoridan ular o‘rtasida vositachi sifatida muammoni hal qilishda amaliy yordam ko‘rsatishini so‘rashlari ham mumkin. Agar nizo bu usulda hal qilinmasa, ikkinchi bosqichga o‘tiladi va unda 45 kun ichida komissiya tashkil etilib, ushbu komissiya keyingi olti oy ichida muammoni hal etishi lozim bo‘ladi. Ayrim hollarda vaziyatning jiddiyligidan kelib chiqib, komissiyaga o‘z qarorini 3 oy ichida chiqarishi so‘raladi. Komissiya qarori GATT/JST bitimlariga asoslangan bo‘lishi lozim va komissiya o‘z qarorini (Report) Nizolarni hal etish bo‘limiga taqdim etadi. Komissiya qarori yuzasidan xohlagan taraf appellatsiya arizasini topshirishi mumkin. Ba’zan ikkala taraf ham appellatsiya arizalarini topshiradilar. Muhimi, appellyatsiya GATT/JST bitimlarining huquqiy sharxi masalasiga chegaralanib, dalillarni qayta ko‘rish yoki yangi kelib chiqqan holatlarni tekshirishni o‘z ichiga olmaydi. Har bir appellyatsiya Nizolarni hal etish bo‘limi tomonidan tayinlangan Appelyatsiya qo‘mitasi (Appellate Body) ning 3 nafar a’zosi tomonidan hal etiladi. Ushbu shaxslar, huquq va xalqaro savdo masalalarida katta nufuzga ega bo‘lishlari va hech qanday davlat ishiga aloqalari bo‘lmasliklari talab etiladi. Appellyatsiya qo‘mitasi komissiya qarorini qo‘llashi, o‘zgartirishi yoki rad etishi mumkin. Uning ko‘rib chiqish muddati 60 kun qilib belgilangan, ammo u uzayib ketsa ham 90 kundan oshmasligi talab etiladi. Appellyatsiya qo‘mitasi qarorini olgan Nizolarni hal etish bo‘limi qarorni qabul qilishi yoki rad etish vakolatiga ega. Faqat yuqorida ham aytganimizdek, rad etish barcha ishtirokchi davlatlar roziligi bilan amalga oshadi.

2. 
   JST huquqida oxshash maxsulot tushunchasi juda ham axamiyatga ega ushbu tushunchaning amaliyotda naqadar muhim ekanligini JST doirasida korib chiqlgan nizolar bilan asoslab bering ?
   

2. Ma’lumki, o’xshash mahsulot tushunchasi aniq ta’rif berib o’tilmagan, ammo JST amaliyoti doirasida unga bilan bog’liq bir nechta nizolar mavjud. Odatda mahsulotlarning “o‘xshash”ligi asosan “mahsulotlarning tabiati va bozorda qay darajada raqobatdosh munosabatda bo‘lishi”ga qarab aniqlanadi. Shu bilan birga, mahsulotlarning “o‘xshash”liligini aniqlashda quyidagi faktorlarga e’tibor beriladi:

• 
  Mahsulotlarning jismoniy xususiyatlari;
  
• 
  Iste’molchilarning odati va istaklari;
  
• 
  Mahsulotning oxirgi foydalanilishi;
  
• 
  Mahsulotning tarif klassifikatsiyasi;
  
• 
  Mahsulotning ishlab chiqarish jarayoni².
  

“O‘xshash mahsulot”larning o‘xshashligini aniqlashda GATTning panellari mahsulotning yuqoridagi mezonlarga tayangan holda har bir ko‘rib chiqilayotgan ishdagi o‘ziga xos holatlardan kelib chiqib amalga oshirishadi. O’xshash mahsulot tushunchasi MFN prinsipida ham, Milliy rejim prinsipida ham mavjud. MFN prinsipini qo‘llashda mahsulotlar bir xil bo‘lishi shart emas, balki “o‘xshash mahsulot” bo‘lishi yetarli. MFN prinsipini qo‘llashda eng ko‘p kelib chiqadigan nizolar aynan mahsulotning “o‘xshash” yoki “o‘xshash” emasligini aniqlash bilan bog‘liq. Masalan, apelsin, mandarin, limon kabi sitrus mevalarni olaylik. Agar A davlat, B davlatdan kirib keladigan apelsinga nisbatan boj stavkasini 10 foizga kamaytirsa, MFN prinsipiga asosan, C davlatdan kirib keladigan limon mahsulotiga ham boj to‘lovini 10 foizga kamaytirishi kerak. Milliy rejim prinsipi (GATT 3-moddasi) dagi “o‘xshash mahsulot” tushunchasi. Bu yerda, “o‘xshashlik” mahalliy hamda import mahsulot orasida aniqlanadi. Milliy rejim prinsipi qo‘llashdagi “o‘xshash mahsulot” tushunchasi asosan mahalliy mahsulot va import mahsulot o‘rtasidagi “bevosita raqobat munosabatlari yoki o‘rnini bosa oluvchi” (direct competitive or substitutable product) mezonidan kelib chiqib aniqlanadi. Masalan, qora va oq shokoladni misol qilib olaylik. MFN prinsipini qo‘llash doirasida oq va qora shokoladlarni “o‘xshash mahsulot” deb topsa bo‘ladi, chunki GATTning 1-moddasida o‘xshash mahsulot tushunchasi keng sharhlangan (jismoniy xarakteristika, iste’mochilar tanlovi, tarif klassifikatsiyasi va hokazo). Ammo, oq va qora shokoladni Milliy rejim doirasida (GATT 3-moddasi) o‘xshash mahsulot deb topilmasligi ehtimoli bor, chunki oq va qora shokolad kuchli raqobat munosabatda bo‘lmasligi mumkin. Milliy rejim prinsipi doirasida o‘xshash mahsulot tushunchasining qo‘llanishiga oid kelib chiqqan eng mashhur keyslardan biri Meksika – Alkogolsiz ichimliklar (2006) keysi sanalanadi. Keysga ko’ra AQSH tomonidan JST panelida Meksika hukumati tomonidan joriy etilgan 20 %lik soliq yuzasidan shikoyat kiratadi. Panelning hisobotidagi Meksikaning choralari GATT 1994 ning XX(d) moddasi maʼnosida “qonunlar yoki qoidalarga rioya qilishni taʼminlash” chora-tadbirlarini tashkil etmaydi, degan xulosasini bergan. Apellyatsiya organi Nizolarni hal qilish organiga Meksikadan Panel hisobotida 1994 yilgi Tarif va savdo bo'yicha Bosh kelishuvga nomuvofiq deb topilgan choralarni ushbu Shartnoma bo'yicha o'z majburiyatlariga muvofiqlashtirishni so'rashni tavsiya qiladi. Meksika – Alkogolsiz ichimliklar (2006) keysida, JST Paneli qamish shakar va makkajo‘xorining siropi ham “o‘xshash mahsulot” deb xulosa qilagan.

Kazus
Фридонияда ишлаб чиқарилган SK бренди остидаги свитерлар арзон ва сифатлилиги билан чет мамлакат бозорларида катта талабга сабаб бўлди, айниқса ёшлар орасида. 2004 йиллардан бошлаб ушбу соҳа ўсишида ўзгаришлар юз бериб, унга кўра иш ўринлари кескин камайиб кета бошлади. Мазкур ҳолат юзасидан Фридониянинг энг йирик савдо шериги, импорт қилувчи давлат – Гразнавия ҳукумати миқёсида махсус комиссиялар тузилиб, эндиликда кириб келаётган свитерларга нисбатан умумий 100 миллион дона ҳажмида чеклов ўрнатилди. Гразнавиянинг свитерлар савдоси бўйича энг йирик экспортёри Фридонияда ишлаб чиқарилган SK свитерлари учун ушбу кўрсаткич 20 миллион дона этиб белгиланди. Бироқ бошқа давлатларга нисбатан ушбу кўрсаткич 55 миллион (Versace) ҳамда 25 миллионни (Armani) ташкил этди. Қолаверса, комиссия томонидан қабул қилинган қарор кучка киришидан 2 кун аввал Freedonia Times ижтимоий журналида нашр этилди.

Сиз Freedonia Times журналининг навбатдаги сони билан танишиб чиқдингиз ва унда ҳақиқатдан ҳам комиссиянинг махсус қарори келтирилган. Сизнингча, бундай чекловларни қўллаш ҳамда мазкур қарорни ушбу тартибда оммага чиқариш ЖСТ нормаларига тўғри келадими?
Ma’lumki, GATT erkin tovarlar savdosi hamda bojxona tariflari bilan shug‘ullansa ham, JSTga a’zo mamlakatlar o‘zlarining milliy sanoatini tashqi raqobatdan himoya qilish huquqiga egaligini tan oladi. Biroq GATT mamlakatlardan bunday himoya tariflar orqali amalga oshirilishi lozimligini talab etadi. Bu tamoyilni amalda bajarilishini ta’minlash uchun GATT qoidalariga ko‘ra bir necha istisnolar bo‘yicha miqdoriy cheklovlardan foydalanish man etildi.
JST kelishuvlariga ko’ra, boshqa davlatdan importga nisbatan qo’llaniladigan stantdartlar, soliqlar yoki boshqa choralar, shuningdek, shikoyat qiluvchi davlatning o’z mahsulotlariga milliy rejim va boshqa barcha davlatlarning importiga eng qulay rejimga nisbatan ham bir xilda qo’llanishi kerak. JST a’zosi mahsulotlar importini vaqtinchalik chegaralab (himoya choralarini qo’llash) qo’yishi qachonki mazkur import ichki sanoatga zarar yetkazsa yoki importning haddan tashqari hajmi o’sib ketishi tufayli zarar yetkazish xavfi tug’ilsagina sodir bo’ladi. Bunday holatda zarar hajmi og’ir bo’lishi lozim. Himoya choralari GATTning 19 moddasiga binoan doim qo’llash imkoni bo’lgan. Ammo ular ko’p qo’llanilmagan, negaki ba’zi davlatlar o’z ichki sanoatini “yashirin iqtisodiyot” vositalari – GATTdan tashqari bo’lgan ikki tomonlama muzokaralar orqali ular eksport qiluvchi davlatlarni “ixtiyoriy” ravishda cheklash orqali yoki bozorlarni o’zaro boshqa usullar bilan bo’lish orqali amalga oshiradi³.
Yuqorida eng qulay rejim tamoiliyi buzilganligiga guvoh bo’lishimiz mumkin. MFN prinsipining asosiy maqsadi JSTga a’zo mamlakatlar tomonidan import qilinadigan mahsulotlar orasida kamsitilishga yo‘l qo‘ymaslik. Milliy rejim prinsipiga ko‘ra esa JSTga a’zo davlatlar, mahalliy mahsulotlar bilan import qilinadigan mahsulotlar orasida kamsitilmaslikni talab qilinadi. Tovar va mahsulotlar bozorga kirish huquqiga ega bo‘lishi uchun, JSTga a’zo mamlakatlar GATT – 1994 II moddasi bilan tartibga solinadigan Tariflar ro‘yxatida (Schedule of Concession) belgilnagan maksimal boj stavkalarini oshirmasligi shart. Bundan tashqari, JST a’zolari, tovar va mahsulotlarni bozorga kirishida miqdoriy cheklovlarni ham qo‘llashi qat’iyan man qilinadi. Shuningdek, JSTga a’zo mamlakatlar tarifsiz to‘siqlari (masalan, bojxona rasmiylashtirish protseduralari) savdoga ortiqcha to‘siq bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasliklari kerak.
JST kelishuvi xalqaro savdoda yangi sahifa ochib berdi. U “yashirin iqtisodiyot” vositalarini taqiqlaydi va, qolaversa, barcha himoya choralariga nisbatan aniq muddatlarni (“sunset clause”) belgilaydi. Endilikda kelishuvga muvofiq, a’zo davlatlar ixtiyoriy eksport cheklovlarni qo’llashga urunishi, qo’llashi hamda qo’llab kelishi; tartibli ravishda kelishuvlarni va shu kabi choralarni eksportga yoki importga nisbatan marketinglashtirish mumkin emas. Import hajmidagi haddan tashqari o’sish haqiqatdan ham “real” bo’lishi kerak (absolyut o’sish), yoki import hajmining o’sishiga qaramay qisqarayotgan bozordagi import ulushining o’sishi ham asoslangan himoya choralarini qo’llashga turtki bo’lishi mumkin (nisbiy o’sish). Sanoat yoki kompaniyalar o’z hukumatlariga himoya choralarini qo’llash bo’yicha murojaat qilishlari mumkin. JST kelishuvi milliy rasmiylar tomonidan tergov harakatlarini amalga oshirish bo’yicha talablarni o’zida aks ettirgan. Bunda urg’u ko’proq shaffoflik hamda belgilangan tartib-qoidalarga va amaliyotga amal qilish – o’zboshimchalik usullarini qo’llashdan yiroq bo’lishga qaratilgan. Tergov harakatlarini amalga oshirmoqchi bo’lgan rasmiylar ular qachon boshlanishi haqida oldindan e’lon qilishi hamda manfaatdor tomonlar dalillarni taqdim eta olishlari uchun barcha tegishli choralarni ko’rishlari lozim. Taqdim etilgan dalillar qo’llanilayotgan choralar ommaviy manfaatga maqbulligi bo’yicha vajlarni o’z ichiga olishi kerak. Kelishuv “katta zarar” yetkazilganligi yoki yetkazilishi mumkinligini va, qolaversa, kirib kelayotgan import ichki sanoat uchun ta’sirini baholash bo’yicha tegishli talablarni belgilaydi. Agarda himoya choralari qo’llaniladigan bo’lsa, unda ularning ko’lami faqatgina katta zararni oldini olish yoki ichki sanoatga yetkazilgan zararni qoblab berishga qaratilgan bo’lishi zarur. Miqdoriy cheklovlar qo’llanilgan taqdirda, ular odatda mavjud statistikaga ko’ra import hajmining 3 yil davomidagi o’rtacha yillik ko’rsatkich hajmidan kamayib ketmasligi kerak toki katta zarar oldini olish yoki yetkazilgan zararni qoplab berish maqsadida mazkur cheklovlar hajmi boshqa darajada bo’lishligi isbotlanmasa. Odatda himoya choralari faqatgina ma’lum bir davlatdan kirib kelayotgan import uchun qo’llanilmaydi. Biroq, kelishuvga binoan, kvolatar bir necha eksport qiluvchi davlatlar o’rtasida tahsimlanishini nazarda tutadi, qolaversa, istisnoli holatlarda ular orasida ma’lum bir davlatdan boshqalaraga qaraganda kirib kelayotgan import hajmi disproportsional ravishda juda tez oshib ketsa. Himoya choralarini 4 yillik muddat davomida amalga oshirish mumkin, lekin mazkur muddat 8 yilgacha uzaytirsa bo’ladi, agarda haqiqatdan ham mas’ul rasmiylar tomonidan himoya choralariga ehtiyoj borligi tasdiqlansa va sanoat tiklanayotganligi bo’yicha dalillar mavjud bo’lsa qo’llaniladi. Bir yildan ortiq qo’llanilayotgan choralar asta sekinlik bilan liberallashtirilishi zarur. Tartibga ko’ra, davlat o’z milliy ishlab chiqaruvchilarini himoya qilish maqsadida chetdan kirib kelayotgan importga nisbatan cheklovlar o’rnatsa, shunga yarasha “javob” qaytarishi lozim. Kelishuvda belgilab o’tilganki, eksport qiluvchi davlat konsultatsiyalar orqali kompensatsiya undirishlari mumkin. Mazkur davlatlar o’zaro kelisha olmasalar, unda eksport qiluvchi davlat unga qarshi himoya choralarini qo’llagan davlat uchun javoban teng ravishda chora qo’llashi mumkin. Misol uchun, himoya choralarni qo’llagan eksport qiluvchi davlatga nisbatan tariflarni ko’tarishi mumkin. Ba’zi holatlarda, eksport qiluvchi davlatlar javob qaytarishdan oldin himoya 3 yillik muddatni tugashlarini kutishlari talab qilinadi, agarda ular kelishuv talablariga muvofiq qollanilgan bo’lsa va import hajmining haddan tashqari o’sishi natijasida yuzaga kelgan bo’lsa. Rivojlanayotgan davlatlardan kirib kelayotgan mahsulotlar himoya choralari qo’llanishidan foriqdir. Import qiluvchi davlat rivojlanayotgan davlatlardan kirib kelayotgan ma’lum turdagi mahsulotlar umumiy hajmining foiziga nisbatan rivojlangan davlatlardan kelgan mazkur mahsulot ulushi 3 % oshib ketsa va bir necha rivojlanayotgan davlatlardan kirib kelayotgan importning hajmi alohida hisoblanganda 3 % dan kam bo’lsada lekin umumiy hisobda ularning hajmi 9 % ziyodroq bo’lganda himoya choralari qo’llanilishi mumkin. JSTning himoya choralari bo’yicha Qo’mitasi kelishuvning ijrosi va a’zo davlatlarning o’z majburiyatlarini amalga oshirishini nazorat qiladi. Hukumatlar tergov harakatlari amalga oshirilganda ular bo’yicha har bir jarayon va ular bilan bog’liq har bir qaror yuzasidan axborot berishlari kerak. Qo’mita esa ular ko’rib chiqadi.
Yuqoridagi holat bo’yicha Graznaviya davlati JSTning ikki muhim qoidalarini buzganligini ko’rishimiz mumkin. Birinchidan, Fredoniyaga nisbatan 20 million mahsulot kiritilishi JSTning miqdoriy cheklovga yo’l qo’yilmasligi qoidasiga zid hisoblanadi. Ikkinchidan, yuqorida cheklovlar boshqa mahsulotga nisbatan boshqa miqdorda qo’llanilishi eng qulay rejimning buzilganligini sabab bo’ladi.