Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur shakli sifatida

Mantiq fanining yo‘nalishlari. 

Tafakkur  ko‗p  qirrali  jarayon  bo‗lib,  uni  turli  xil  tomonidan,  xususan, 

mazmuni  va  shakli  (strukturasi)  bo‗yicha,  tayyor  holida  yoki  kelib  chiqishi  va 

taraqqiyotida  olib  o‗rganish  mumkin.  Bularning  barchasi  mantiq  ilmining 

vazifasini  tashkil  etadi,  uning  turlicha  metodlardan  foydalanishiga,  har  xil 

yo‗nalishlarga  ajralishiga  sabab  bo‗ladi.  Masalan,  tafakkurni  o‗rganishda  qanday 

metodlarni  qo‗llashiga  qarab  formal  mantiq  va  uning  rivojining  hozirgi  bosqichi 

                                                           

1 Қаранг: Morris R . Cohen, Ernest  Nagel An Introduction to Logic and Scientific Method. New York/ 2007 p.81

 

---

bo‗lgan  simvolik  mantiq(strukturaviy  metod),  matematik  mantiq(matematik 

metodlar), dialektik mantiq(dialektik metod) va boshqalarni ajratish mumkin. 

Mantiq  tarixidaesa  dastlab  shakllangantalimot  ananaviy  mantiq  deb  ataladi. 

Uni  Aristotel  xulosaviy  bilim  olish  to‗g‗risidagi  talimot  sifatida  asoslagan  va 

―Analitikalar‖ida  sillogizm  nazariyasi  tarzida  bayon  qilgan.SHuning  uchun  ham 

mutafakkir yaratgan mantiqni mutaxassislar uning sillogistikasida deb bilishadi. 

Ananaviy  mantiq  mohiyatiga  ko‗ra  formal  mantiqdir.  Formal  mantiq 

fikrning  konkrent  mazmuni,  tafakkurning  rivojlanishi  jarayonini  o‗rganishni 

o‗zidan  soqit  qiladi.  U  fikrlashning  mantiqiy  strukturasi,  shaklini,  uni 

xarakterlaydigan qonunlarni o‗rnatadi.  Bu formal mantiq masalalarini o‗rganishda 

simvollardan  keng  foydalanish,  xususan,  mantiqning  formallashgan  tilini  yaratib, 

uni  samarali  qo‗llashga  imkon  berdi.  Mantiqiy  shakllarni  simvollar  yordamida 

ifoda  etish  ularning  aniqligi  va  adekvatligini  orttirdi,  qo‗llanish  sohasini 

kengaytirdi, matematik metodlardan foydalanishni osonlashtirdi va buning natijasi 

o‗laroq, o‗zagini mulohazalar hisobi va predikatlar hisobi tarzida qurilgan klassik 

mantiq hosil qiluvchi simvolik mantiq shakllandi Uni bazan matematik mantiq deb 

ham  atashadi.  Xususan,  N.I.  Kondakov  klassik  mantiqning  o‗ziga  xosligini  ikki 

qiymatli  bo‗lishi(fikrni  chin  yoki  xato  deb  baholashdan  kelib  chiqishi)  hamda 

sivolikadan keng foydalanishga asoslanganligida deb bilgani holda uni matematik 

mantiqning bir yo‗nalishi deb hisoblaydi

9

. 

zamonaviy(simvolik)  mantiq  formal  mantiq  rivojining  yuqori  bosqichi 

bo‗lib, o‗z ichiga  klassik va noklassik hamda   relevant    mantiq kabilarni oladi. 

Noklassik mantiqnning turli yo‗nalishlarida (ular birgalikda noklassik mantiq deb 

nomlanadi) mulohazalarning chinligi turli darajadagi ehtimollikdan iborat bo‗lishi, 

yani ko‗p qiymatli (ko‗p manoli) bo‗ladi. SHunga muvofiq ravishda ko‗p manoli 

noklassik mantiq turlari shakllangan.