Mantiq ilmining predmeti, asosiy qonunlari. Tushuncha tafakkur shakli sifatida

Tafakkur 

qonuni 

muhokama 

yuritish 

jarayonida 

qatnashayotgan  fikrlar  (fikrlash  elementlari)  o‗rtasidagi  mavjud  zaruriy 

aloqalardan iborat. Mantiqda fikrni shakli jihatidan to‗g‗ri qurishning, yani to‗g‗ri 

tafakkurning  to‗rtta qonuni,  xususan,  ayniyat  qonuni,  nozidlik  qonuni,  uchinchisi 

istisno  qonuni  va  etarli  asos  qonuni    Tafakkur  qonunlari  mazmunidan  kelib 

chiqadigan, muhokamani to‗g‗ri qurish uchun zarur bo‗lgan talablar fikrning aniq, 

izchil, etarli darajada asoslangan bo„lishidan iborat. Bu talablar 

mos  prinsiplar(  qoidalar)  tarzida,  yani  to‗g‗ri  tafakkur  prinsiplari  sifatida 

amal qiladi 

Ayniyat  qonuni  aqliy  mushohada  yuritish  jarayonida  fikrning  aniqligini 

ifodalaydi. Uning mazmuni quyidagicha: malum bir predmet haqida aytilgan aniq 

bir fikr ayni bir muhokama doirasida ayni bir vaqtda o„z-o„ziga tengdir. Uni  "A-A 

dir"  formulasi    ifodalaydi.  Muhokamaning  aniqligi  (bir  manoligi)prinsi  fmkr 

yuritish jarayonida qo‗llaniliyotgan terminlar, tushunchalar, mulohazalarning aniq 

manoga  ega  bo‗lishini,  uning  bir  muhokama  doirasida  asossiz  ravishda 

o‗zgartirilmasligini anglatadi. 

Muhokamaning  izchilliginozidlik  qonuni(muayyan  mulohaza  va  uning 

inkori birga chin bo„lishi mumkin emas  ) va uchinchisiistisno qonuni(bir predmet 

to‗g‗risida  bir  vaqtda  va  bir  munosabatda  bildirilgan    (o‗zaoo  zid  fikrlardan 

birialbatta chin, ikkinchisi albatta xato,  uchinchi holning bo‗lishi istisno)qonunida 

ifoda  etilgan.  Ular  biror  fikrni  aytib  turib,  uni  istisno  qiladigan  fikrni  qa  bul 

---

qilmaslikni bildiradi. Muhokamaning izchilligi yana mulohazalar zanjirida har bir 

fikrning  o‗z  o‗rnida  qo‗llanilishi,  keyingi  va  oldingisi  bilan  bog‗lanib  turishini 

talab  etadi.  Tafakkurning  noizchil  bo‗lishi,  shuningdek,  muhokama  jarayoni 

bosqichlari  tartibining  buzilishi,  mulohazalarning  o‗zaro  bog‗lanmasligi,  ularni 

uzilib qolishida namoyon bo‗ladi. 

Asoslilik talabi etarli asos qonunida aks etgan (predmet haqida aytilgan fikr 

ishonchli bo„lishi uchun etarli asosga ega bo„lishi kerak). Asoslilik prinsipito‗g‗ri 

fikr yuritishning zaruriy xususiyati sifatida ilgari surilayotgan fikrni isbotlash yoki, 

hech bo‗lmaganda, uni asoslashga urinishni, o‗ylamasdan har bir narsaga ishonch 

bildirmaslik,  shuningdek  asosiz  mulohazalarni  bayon  qilmaslikni  taqoza 

etadiMazkur  qoidalarning  buzilishi  muhokamaning  noto‗g‗ri  qurilishiga  sabab 

bo‗ladi. Bunda, xususan, chin fikrlardan xato xulosa chiqishi (masalan, «Qonun  – 

rioya  qilish  zarur  bo‗lgan  huquqiy  hujjat»,  «Buyruq  –  qonun  emas»,  demak, 

«Buyruq  –  rioya  qilish  zarur  bo‗lgan  huquqiy  hujjat  emas»)  yoki  xato  qurilgan 

muhokamadan chin xulosa chiqishi (masalan, «Barcha moddiy jismlar – kimyoviy 

elementlar»,  «Temir  –  moddiy  jism»,  demak,  «Temir  –  kimyoviy  element») 

mumkin. 

 

Mantiq  qonunlarini  M.Koen  va  E.Nagellarning  talqin  qilishlari  qilishlari 

ham  etiborga  loyiqdir.  Ular  fikriga  ko‗ra,  mantiqni  ko‗p  hollarda  ―tafakkur 

qonunlari‖ni  o‗rganuvchi  fan  deb  tariflashgan.  Xususan,  uchta  prinsip  –  ayniyat 

prinsipi,  nozidlik  prinsipi  va  uchinchisi  mustasno  prinsipi  —  asosli  muhokama 

yuritishning zaruriy , bazan esa etarli sharti deb hisoblab kelingan

1.

  

Mazkur  qoidalarning  buzilishi  muhokamaning  noto‗g‗ri  qurilishiga  sabab 

bo‗ladi. Bunda, xususan, chin fikrlardan xato xulosa chiqishi (masalan, «Qonun  – 

rioya  qilish  zarur  bo‗lgan  huquqiy  hujjat»,  «Buyruq  –  qonun  emas»,  demak, 

«Buyruq  –  rioya  qilish  zarur  bo‗lgan  huquqiy  hujjat  emas»)  yoki  xato  qurilgan 

muhokamadan chin xulosa chiqishi (masalan, «Barcha moddiy jismlar – kimyoviy 

elementlar»,  «Temir  –  moddiy  jism»,  demak,  «Temir  –  kimyoviy  element») 

mumkin. 

Tafakkurning yuqorida tavsiflab o‗tilgan va boshqa shakllari va qonunlarini 

o‗rganish,  uning  asosida    chin  fikr  hosil  qilish  prinsiplarini  ishlab  chiqish 

mantiqning  muhim  tadqiqot  masalalari  vazifalarini  tashkil  etadi.  Ana  shundan 

kelib  chiqib,  uning  predmetini  quyidagicha  tariflasak  bo‗ladi:  mantiq  -  tafakkur 

shakllari va qonunlarini o„rganuvchi falsafiy talimot.