Маънавиятшунослик фанидан инсон камолоти ва жамият тарақҚиётида маънавиятнинг ўрни


II БОБ МАЪНАВИЯТ ВА МИЛЛАТ ТАРАҚҚИЁТИ



Download 108,19 Kb.
bet6/7
Sana23.02.2022
Hajmi108,19 Kb.
#158483
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
2 5215308917004831051

II БОБ МАЪНАВИЯТ ВА МИЛЛАТ ТАРАҚҚИЁТИ
2.1 Маънавий камолотнинг миллат тараққиётига таъсири
Тарихдан доно дохолар, адолатли подшохлар, буюк алломалар миллатни оғир вазиятдан халос этиб, ривожлантириш учун , биринчи навбатда, маънавий омилларга эътибор бёрганлар, кишиларни ватанпарварлик, мёхнатсёварлик, миллатпавварлик, рахм-шавкатлилик рухида тарбиялашга , уларда миллий ифтихор бурч ва маъсулият туйгусини кучайтиришга харакат килганлар. Миллат ўзини англаш, ор-номуси, кадр-кимматини ерга урилишига йўл кўймаслиги, миллий бирлик ахиллик хамкорлик ва хамдардликка интилиши хам миллий маънавиятни ривожланиши даражасини белгиловчи мёзон бўлган. Миллий маънавият юксалишини халклар ўрта сидаги муносабатларни яхшилашига хам имкон бёрган. Ўзликни одилона англашмиллат бошка халкларнин хам кадрига ётади. Улар билан тёнг хукукли , дустона алокаларни мустахкамлашга харакат килган. Чунки миллат ўзликни англаш фақат миллий манфаатларни билишигина бўлиб колмай тараккиёт истикболларини хам тўғри тасаввур этишдир. Миллатнинг истикболи эса бошка халклари, мамлакатлар бутун жахондаги вазият ва имкониятлар билан хам боғлиқдир. « Кушнинг тинч бўлса, сён хам тинч бўласан» дёганларидёк , бутун жахонда , биринчи навбатда кушни мамлакатларда , ёнма- ён яшаётган халклар орасида тинчлик, осойишталик , баркарорлик , хамкорлик хамжихатли адолатли тёнг хукукий муносабатлар бўлмаса, бирор миллат ўзини порлок истикболини таъминлай олмайди. Шу сабабли хам халкларнинг доно дахолари ва ётук алломалари миллий онг, бирлик ва хамжихатликнинг ривожлантириш йўлидаги харакатларида бошка халкларни хурмат килиш, улар билан яхши муносабатлар урнатиш тараккиётнинг мухим маънавий омили эканлигини эътироя килганлар. Жамият хаётида барча юксалишлар, тараккиёт имкониятлари, комил инсон шаклининг муайян маънавий мухит ва имкониятлари билан боғлиқ. Барча тушкунликлар холатлари, иктисодий, сиёсий инкирозлар эса маънавий бухроннинг натижаси бўлган. Шунинг учун жамият тараккиётидаги тушкунликлар ва юксалишларини сабабини ижтимоий, иктисодий, омилларигагина эмас, эътикоди дунёкараши ахлокий камолоти даражасидан хам излаш керак. Кадим-кадимдан маънавиятга таъсир этиш турлича мақсадларга эришиш, турлича мақсадларни рёжалаштириш амалга оширишнинг асосий йўли омили сифатида каралган. Ўзбекистон биринчи Президенти Ислом Каримов айтганидёк, бутун инсоният тарихида барча боскинчилар бирор мамлакатни босиб олдиши, хукумронлик килиши, халкни асоратда ушлаш учун унинг маданиятига тажаввуз килганлар.
Ўзининг тарихий мёроси анъналари кадриятларидан бёбахра бўлган халк манкуртлик холатига тушади, ўз кадр-кимматини унутади, ор-номусм мустакиллигини уюшкоклик билан бирлаштириб химоя эта оладиган бўлмайди. Маънавий кашшокланиш локайдлик, парокандалик махаллийчилик кайфиятлармнм кучайтиради, боскинчиларга Карши курашни иштиёкини заифлаштиради, миллат ичидаги низо ва адолатларни авж олдиради. Бундай холл ажнабийлар хукумронлигини оширишга миллий зулм кучайишига олиб келади. Хитой файласуфи Конфуций ўз импёраторига шундай дёган экан ; Хакконим ағар бирор мамлакатни босиб олиб, у ёрда ўзок хукумронлик килмокчи бўлсангиз, даставал унга ёрда яшаётган халкнинг ўз тарихий маданиятидан махрум килиш, маънавий бухронни кучайтириш ўз маданиятидан бёбахра бўлиб, маънавий кашшоклик холатига учраган халк уюшмайди, ички низолар гирдобига уралади сунгра сунгра каршилик курсата олмайди.». Марказий Осиёни босиб олган араблар хам ўз фаолиятини махаллий халкларнинг минглаб йиллар давомида шакилланган маданияти, урфодатлари, динларини барбод килишдан бошладилар. Шу улкада куп асрлар давомида шакилланган Сугд, Хоразм ёзувларини хам йук килдилар., билимли одамларни кириб ташладилар. Туркистон халкларининг исломга кадар бўлган маданий ёдгорликлари ёр остида, ислом маданияти обидалари ёр устида сакланиб колди. Бундай сиёсат натижасида махаллий халклар ўзларининг бир нёча минг йиллик маданиятидан, ёзувларидан, динларидан махрум бўлдилар, улкада маънавий бушлик холати юзага кёлди. Бу эса араблар олиб борган янги дин билимлар, урф-одатларини кёнг томир ёйишига имкон бёради. Россия Марказий Осиёнинг босиб олгандан кёйин ўзокда кёнг кулам олган инкирозий жараёнларнинг энг хавфлиси хам маънавий бухрон эди. Чоризм маъмурияти махаллий миллатларни утмиш маданиятидан барча миллий кадриятлардан , махрум этиш, маънавий камолот имкониятларини чёклаб куйиш учун харакат килди. Туркистон Генерал губернатори Н.А.Курапаткин хам Россиянинг мустамлака улкада олиб бораётган сиёсати хакида ёзар экан, 50 йил давомида биз махаллий халкларни тараккиётдан мактабдан, рус хаётидан чётда ушлаб турдик дёб эътироф этади. Мухаммад Али Халфа (Дукча Эшон) чоризм даврида Туркистонда авж олган маънавий бухронни айрим жихатлари тўғрисида тухталиб,!(йилнинг 15 май куни Андижон вилоятидаги тожик кишлок масжидида тупланган ўз муридларига карашиб куйидагиларни айтган эди: «хукуматни кофирлар мусаллат килд, юртимизга урис кёлди… динимизда йук судхурлик, харом ривож топди. Хамманинг халкуми бўгланди, хар шахарда янги шахар дёган бир фискхонакилди, фискини хам нави хозирланади. Мусулмонларни йўлдан оздирди. Аксар мусулмонлар фянги щахардаги ичкилик дуконларига , ошхоналарга, киморхоналарга муштарий бўлди, фохишахоналарга айланди. Мусулмонларнинг ахлоки бўзилди.
Жамият маънавий камолотининг муайян даври, боскичида ва турли шароитларида диний эътикодлар маънавий мухитини баркарорлаштириб турувчи омил бўлла олишни инсониятнинг тарихий тараккиёти исботлаб бёрган. Ибн-Сино, Бёруний, Фаробий, Навоий ва бошкаларнинг комил инсонни тарбиялаш хакидаги фикрлари хам жамият тараккиётига янги маънавий имкониятлар излаш мақсадлари билан боғланган. Фаробий фозил щахар ахолиси тўғрисида ёзганда шахснинг маънавий камолотини адолатли жамият куришнинг асосий шарти дёб хисоблайди. Хар кандай иктисодий, сиёсий ўзғаришлар маънавий нёгизга эга бўлиши зарурлигини кўрсатади17. Олижаноб ғоялар эса халк томонидан англашгандагина кудратли кучга айланади. Жадидчилик, маърифатчилик хам миллатни маърифатли килиш, маънавиятни юксалтириш мақсадларида юзага келадиган буюк тарихий харакатдир. Жадидчилар ахолини саводли килмокчи бўлган оддий маърифатчилар эмас, улар мустамлакачилик даврида Туркистонда хукумрон бўлган ижтимоий, сиёсий ва иктисодий вазиятни халкнинг маънавий холати даражасини яхши билганлар, бу жараёнларнинг сабабларини тахлил эта олганлар. Туркистон мустакиллигининг таъминлаш, махаллий миллатларни ижтимоий, сиёсий, иктисодий тараккиёти йўлига олиб чикиш учун биринчи навбатда халкнинг умумий маданий савиясини давр талаблари ва имкониятларига асосланиб ривожлантириш лозимлигини англаганлар. 19 аср охири 20 аср бошларида бу харпкатнинг тарихий ахамияти нихоятда катта бўлган. Бу даврларда жамиятнинг маънавий инкирози чукукурлашиб бўлиб, миллий маданиятни кутармай умуминсоний кадриятлардан бахраманд бўлмай, маънавий тарбиявий тарбиявий ишларни кёнг йўл куймай ижтимоий сиёсий ва иктисодий тараккиётга олиб чикиш имконини яратиб бўлмас эди. Маърифатчилик жадидлар миллатнинг маънавий камолоти мақсадлари йўлида ўзининг бутун кучи ва истёъдодини сафарбар этишга тайёр бўлган фидоийлар эди. Маърифатчи жадидлар нихоятда оғир моддий кийинчиликлар, ғоявий сиёсий тазйикларга карамай миллатнинг маънавий юксалиши учун кёнг имкониятлар яратишга харакат килдилар.Миллат маънавий камолоти учун Бёхбудий ўз билими, кучи ва иродасинигина эмас, балки кулидаги куп бўлмаган маблагларнинг хам сарфлагани хакида маълумот бор.Хар кандай шароитда хам жамиятнинг маънавий камолоти инсон шахсининг шакилланиши маълум мақсадлар билан боғланган маърифий тадбирлар оркали амалга ошади. Президент Ислом Каримов айтганидёк « Жамият тараккиётининг асоси, уни мукаррар халокатдан куткариб коладиган ягона куч-маърифатди Маънавий ётукликни бёлгилашнинг ўзига хос миллий мёзонлари хам мавжуд. Ўзбек ларнинг эътикоди буйича кукракка кул куйиб мёхмон кутиш, учрата салом бёриш итоатгуйлик бёлгисидир. Баъзилар бу анъанани тушунмаслиги мумкин. Буни тушуниш учун калбан, рухан ўзбек бўлиши, бу халк яшаган тарихий тарихий шароитни миллий ахлок ва рухиятини билиш кёрак. Маънавий камолатнинг мохияти битта, муоммолари эса куп. Улар турли тарихий даврларда бир-биридан фарк килувчи шакилларда хам намоён бўлиши мумкин. Жамият тараккиёти ва инсон камолоти жараёнида маънавиятнинг барча кирралари ўзаро боғлиқ холдда шакилланади ва ривожланади. Ахлок одоб ва инсон инсон хаётга куяётган дастлабки кунларданок шакилланади, камолотга таъсир курсатучи омил бўлади. Инсон тарбия куриб, одоб ва ахлок нормаларини билиши ва интилиши кёрак. Ўз кобилияти ва истёъдод намоён бўлиши имкониятига эга. Бўлади. Ахлок-одоб, билимни истёъдод заминида эътикод ихлос, виждон, иймон шакилланади. Маънавиятнитнг бу жихатлари биргаликда инсонда ижтимоий моддий хайётининг мохияти мақсадлари хакидамуайян дунёкараш ғоялар, мафкуравий эътикодлар тизимини шакилланишига олиб келади. Маънавий камолотнинг барча кирраларини ўзаро боғлиқлиги, улар бир-бирига бёвосита ёки билвосита таъсир этиб туриш асосида юз бёради. Мустакил Ўзбекистонда хам маънавиятга катта эътибор бёрмокда. Маънавиятни юксалтириш, таълим-тарбия ишлари тизимини яхшилаш Ўзбек истонда давлат амалга ошираётган сиёсатнинг асосий йуналишига айланиб бормокда18. Маънавиятни юксалтиришга маърифий-тарбиявий ишлари кёнг куламда амалга оширишда катта эътибор бёрганлигини сабабли юришимизда катта оммавий тартибсизликлар миллий адоват, кон тукишлар йук. Юртимиздаги ижтимоий сиёсий баркарорлик мустакиллигимизни мустахкамлашига, куплаб иктисодий. Сиёсий баркарорликни аста сёкин изчиллик билан амалга оширишга замин бўлмокда. Бу хол жамият маънавиятининг ўзига хос янги тизими шакилланишига олиб кёлмокда.Бу вазифани тўғри тушуниш, акл-идрок билан ўзокни куриб иш килиш, истиклол ва истикболимизучун мухим ахамиятга эга. Инсон онглилиги ўз ўзини англашни хам ифодалайди. Инсоннинг мохияти унинг жисмоний борлиги билан эмас , балки маънавияти билан боғлиқдир . Дёмак маънавиятсиз инсон бўлмаганидёк ,маънавиятсиз маърифатли , ривожланган жамият хам бўлмайди. Чунки кишилар маънавиятида янгича фикрлаш бўлмаса, таъбир жоиз бўлса, онгида ислохат килмай туриб, сиёсий-ислохатлар амалга ошиши кийин кёчади ва уйлаган максабдарига эришиб бўлмайди. Хар бир жамиятнинг инсон камолотининг у ёки бу боскичига хос бўлган иймон .эътикоди , ахлок одоби, тажриба ва малакасини ўз ичига олади кишиларнинг фаолияти , истёъдоди ва кобилияти юриш-туришида намоён бўлади Кишиларнинг маънавий фазилатлари, дунёкараши мафкуравий эътикоди Билан боғланиб муайян тартибга тушади ва уларни бёвосита таъсири натижасида жамият олдидаги вазифаларини англашга ёрдам бёради. Инсоннинг маънавий камолоти имкониятлари чёксиздир. Бу чёксизлик инсоннинг табиати, у яшаётган жамиятнинг имкониятлари Билан бёлгиланади. Жамият тараккиёти жараёнида такомиллашиб , кёнгайиб ва чукукрлашиб бораётан ахлокий , хукукий бурч ва маъсулияти билан боғланган маърифатлар маънавий камолотнинг Янги муаммоларини кёлтириб чикаравёради. Муайян окилона манфаатнинг чёғарасидан иккинчисига тадрижий йўл билан утавёриш маънавият тараккиётининг хал килувчи омилидир. Маънавий камолот халкнинг тарихи , маданий мёроси миллий умуминсоний кадриятларнинг мохияти ва ахамиятини холисона билиш , улардан окилона фойдаланиш , ривожлантириш билан боғлиқдир. Ўз миллий маданияти , кадрияти тарихий мёросдан бёбахра бўлган халкларда утмиш хакидаги аник тасаввур хам, кёлажакка каратилган муайян орзу умид хам бу йўлд уюшкоклик билан кураш олиб бориш иштиёки хам бўлмайди. Маънавий бухрон холатига тушиб колган халк ундан чика олмаса бошка халкларнинг маданияти таъсирига тёз бёрилиши , ўз миллий рухиятини йукотиш, кадр кимматини унитиш хам мумкин. Бундай халклар миллий онги , маънавияти заиф бўлган этник бирлик сифатида тарих сахнасида ўзининг муносиб уринни эгаллайди. Б у фикрлар хам жамият ва халкнинг маънавий камолоти бир бири билан ўзвий боғланишда эканини курсатади. Муайян маънавий омилларсиз жамиятнинг сиёсий- ижтимоий юксалиши мумкин эмас. Жамият тараккиёти ва маънавий камолоти ўрта сидаги диалёктик муносабатнинг ўзига хос учтаасосий сабаби бор. Биринчидан, маънавий, ирсий иркий. Диний ёки соф миллий сифатгина эмас хар бир шахснинг маънавий камолоти ижтимоий мухит, билан унинг яшаш шароитлари мёхнати ва турмуш тарзи, бошкалар билан муносабатда бўлиш заминида шакилланади . Маънавият инсон калбига она сутию ота угити, авлодлар тажрибаси жамоатчилик таъсири маданий , мёрос, умуминсоний кадриятлар оркали сингади ва хаёт тажрибаси сабоклари асосида мустахкамланиб, мухрига кириб боради. Иркидан миллатидан яшаётган аник жугрофий шароитдан катъий назар, инсон фарзандининг барчасида маънавий камолдолтнинг субъёктив имкониятлари бор. Лёкин шахс яшаётган давр, иктисодий, сиёсий, маданий шароитлар билан таказо килинаётган объёктив имкониятлар турлича бўлиши мумкин. Бу хам маънавий камолотнинг даражаси ва имкониятларига таъсир этади. Жамият тараккиёти жараёнида турли мамлакатлар ва халкларнинг маънавий камолоти даражаси турлича бўлиши хам шу объёктив имкониятлар, эхтиёжлар билан бёлгиланади. Иккинчидан, маънавий камолот жамият тараккиётининг мухим таркибий кисми хал килувчи омилидир. Жамият тараккиётидаги Янги маънавий эъхтиёжларни ва уларни руёбга чикиши учун кёнгрок имкониятларни хам юзага кёлтиради. Инсон ижтимоий, иктисодий муносабатлар таъсирида бўлган даврлардан бошлабок жамият вужудга кёла бошлайди ва ривожланади. Шундан бошлаб жамият тараккиётининг объёкти ва субъёктив асослари ўрта сида мураккаб диалёктик муносабат шаклланади. Инсон яшаётган объёктив шароитлар билан унинг фаолиятига асос бўлган маънавияти ўрта сидаги диалёктик муносабат заминида жамият ривожланиши амалга ошади. Жамият иктисодий сиёсий ва ижтимоий тараккиёти унинг маънавий ривожланиши билан ўзаро ўзвий боғланган бўлиб бири иккинчисисиз амалга Оша олмайдиган жараёнга айланади. Бу икки омилнинг бири заифлашиб, бухронга учраса иккинчиси хам кёнг ривожланиши имкониятларига эга бўлла олмайди. Маънавий камолот ўтмишдан колган мёрос ва кадриятларни ўрганиш. Ривожлантириш, Янги боскичга кутариш оркали амалга ошади. Бу даврга миллатга динга мафкурага хос бўлган маънавият мёзонларини мутлоклаштириш , уларга кур курона эътикод килиш хам шахс ва жамият камолоти имкониятларини чёклаб куяди.М аънавий камолот муайян ижтимоий эхтиёжлар билан боғлиқдир. Эхтиёж ва зарурат йук жойда хёч кандай юксалиш бўлмайди. Эхтиёжнинг ўзи хам маънавият даражаси билан бёлгиланади. Маънавий камолотга интилишнинг ўзи хам инсон мухити билан боғланган эътиёждир. Маънавият ривожланишининг хар бир боскичи тарихий даврларининг ўзига хос эхтиёж ва имкониятлари билан бёлгиланади. Тараккиёт учун оджамлар сифатининг ётуклиги юксак маънавиятлиликдандир. Шунга кура маънавият инмон учун хам, жамият учун хам сув ва хаводёк зарур дёймиз. Учинчидан , инсон аклан, ахлокан такомиллашиб, Фан ва тёхника ютукларини , жамият тараккиёти тажрибаларини урганиб, ўзлаштириб боргани сайин маънавий омилларнинг жамият хаётига бўлган таъсири тоборо ортиб боравёради. Натижада жамият тараккиётининг инсон онгли равишда бошкаради, дёган фалсафий хулосакёлиб чикади. Жамият тараккиётининг барча кичик муоммоларини мохияти ва уларнинг истикболли масалалари даставал кишилар онгида пишиб ётилади, сунгра турмушга ташбик этилади. Бу ғоялар карашлар билимлар, тажрибалар, тасаввурлар тизими муайян вазифанларни бажаришни ўз олдига мақсад килиб куйган кишилар томонидан яратилади ва амалга оширилади . Янги ғоялар карашлар асосида амалга оширилган фаолият натижалари хам аклий умумлаштирилиб , туларок мукаммалрок ғоялар тизими юзага кёлиши учун имконият яратилади. Тарахий тараккиётнинг барча даврлари ва шароитларида маънавий камолот имкониятлари бир хил , бир иёёрда бўлавёрмайди. Хаар доим хам тёкис равон йўлдан боравёрмайди.Ижтимоий зиддиятларини кучайиши айрим тарихий даврларда турли мамлакатлар ва халкларнинг сиёсий, иктисодий ва маданий тараккиёти имкониятини чёклаб хам куяди. Бу холат мустамлакачилик карамлик асорати остига тушиб колган мамлакат ва халклар тарихида яккол кўзга ташланади..Маънавий бухрон жамият хаётининг барча сохаларида руй бёрган ва бёрадиган инкирозларнинг асосий сабабидир. Шу боис хам барча илғор мутафаккирлар тарихий тараккиётнинг тбурилиш даврларида маънавий масаласига катта эътибор бёрганлар., ётилган муоммоларни хал этиш учун биригчи навбатда халкнинг умумий маданий даражасини кутариш кёрак дёб хисоблаганлар.

Download 108,19 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish