Manaviyat asoslari Lotin pv doc

 
5.3. Umuminsoniy ma’naviyat va uning zaminlari 
 
Umuminsoniy ma’naviyat har bir inson, jamiyat va barcha toi-
fadagi kishilar uchun eng oliy qadriyat sifatida e’zozlanadigan va 
umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan ma’naviy hodisalar, madaniy 
boyliklar, adabiyot, fan, san’at yutuqlari, din, siyosat, huquq sohasi-
dagi natijalarni anglashdagi tushuncha. Umuminsoniy ma’naviyatning 
mazmun-mohiyati Prezident Islom Karimovning «Yuksak ma’naviyat 
– yengilmas kuch» asarida alohida o‘rin egallagan. 
Ma’naviy mazmun kasb etadigan narsa va hodisalarga nisbatan 
ishlatiladigan umuminsoniy ma’naviyat har qanday xalq, jamiyat va 
davlat hayot tarzining asosiy mezoni bo‘lib hisoblanadi. «Umumin-
soniy ma’naviyat» tushunchasida ma’naviyatni tirik tabiatning bir 
qismi bo‘lgan odamzotning hayoti va kamoloti hamda tarixiy, siyosiy 
va boshqa birliklar (ijtimoiy subyektlar) uchun ahamiyati ham o‘z 

---

123
aksini topadi. Umuminsoniy ma’naviyatning namoyon bo‘lish 
shakllari orasida o‘z ahamiyatini ijobiylik hamda foydalilik 
xususiyatlarini doimo saqlab keladiganlari ham bor, ularga inson 
vujudining tirikligi, uning ijtimoiyligi, inson umri va hayoti, sihat-
salomatligi, ijtimoiy faoliyati va munosabatlar, mehnati, bilimi, 
muomalasi va shu kabilar kiradi. Ular inson va jamiyat bor ekan, 
o‘zining ijtimoiy ahamiyatini saqlab qoladi, ularga qarama-qarshi 
bo‘lgan o‘lim, kasallik, ma’nosiz hayot kechirish, bilimsizlik va 
boshqalar ham tarixiy jarayonlarning doimiy hamrohidir. 
Umuminsoniy ma’naviyatning eng oliy shakllariga ma’naviy 
ideal sifatida qaraldi. Jamiyat tarixining hamma davrlarida odamlar 
ana shu ideallarga intilib, ularga erishishni orzu qilib yashaydilar, 
kundalik hayotda va ilmiy adabiyotda eng oliy ideallar bir qator ibora 
va tushunchalar orqali ifodalanadi. Masalan: 
·
Ma’naviy va axloqiy poklikning umumiy belgisi – yaxshilik.
·
Nafosat belgisi – go‘zallik. 
·
Bilimlarimiz va fan yutuqlarining amaliyotga mosligi –
haqiqat. 
·
Inson huquqlarining oliy ifodasi – erkinlik va tenglik. 
·
Siyosatning to‘g‘riligi – adolat. 
·
Odamlar o‘rtasidagi ijobiy munosabatlar – do‘stlik. 
·
Eng hokisor va beg‘araz tuyg‘ular asosidagi qalblarning 
mushtarakligi – muhabbat. 
·
Orzu-umidlarga erishish – baxt-saodat.
·
O‘z yurtini sevish va ardoqlash-vatanparvarlik va shu kabi-
lardir. 
Voqelikda ushbu ideallar bilan birga, yomonlik, xunuklik, 
yolg‘on, erksizlik, tengsizlik, adolatsizlik, dushmanlik, nafrat, xiyonat 
kabilar ham muayyan tarzda namoyon bo‘ladi. Tarixiy taraqqiyot 
jarayonida umuminsoniy ma’naviyatni barqarorlashtirish yo‘llari va 
usullarining bu boradagi maqsadlar bilan uyg‘unlashtirilishi ijtimoiy-
siyosiy o‘zgarishlarni amalga oshirish davrida nihoyatda qat’iy 
ahamiyat kasb etadi. Bu o‘rinda uch asosiy jihatga e’tibor berish 
lozim. 
1.
Kishilarning umuminsoniy ma’naviy va ularga erishish yo‘l-
lari haqidagi qarashlarida o‘tmish avlodlardan meros qolgan orzu-

---

124
umidlar, tasavvurlarning ham ahamiyati beqiyosdir. Zero, har bir 
avlod umuminsoniy ma’naviyatni barqarorlashtirish va oliy 
maqsadlarga erishish borasida o‘tmish avlodlarning tasavvur va 
xulosalarini meros qilib oladi, o‘z faoliyati, zamonasidagi o‘zgarish 
va jarayonlarga ham ana shunday nuqtayi nazardan yondashadi. 
2.
Har bir avlodning o‘tmishdoshlaridan meros bo‘lib kelgan 
umuminsoniy ma’naviyat to‘g‘risidagi tasavvur va orzu-umidlardan 
tashqari, o‘zi to‘plagan tajriba, ana shu tajriba asosida vujudga 
kelgan qarashlar ham bor. Demak, har qanday davrda ma’naviy 
idealga erishish yo‘lida harakatlar boshlanganda, ularni amalga 
oshirishning reja va dasturlari tuzilayotganda, kishilarning ruhiy-
ma’naviy tayyorgarligi bu boradagi maqsad, qiziqish, ehtiyoj va 
talablarini hisobga olish zarur. 
3.
Umuminsoniy ma’naviyat to‘g‘risidagi tasavvurlar ehtiyojlar, 
intilishlar asosida vujudga kelgan turli reja va dasturlarda ko‘proq bu 
boradagi faoliyatning nazariy, umumiy jihatlariga e’tibor beriladi. Bu 
hol ayniqsa, jamiyat taraqqiyotida tub burilish va chuqur o‘zgarishlar 
yuz berayotgan davrda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Ammo bu boradagi rejalardan amaliyotga o‘tilganda, tajribada 
maqsadlarga erishish uchun bevosita harakat boshlanganda kutilma-
gan holatlar yuzaga chiqa boshlaydi. Bular esa o‘z navbatida, bosh 
maqsadga erishish borasidagi kundalik faoliyatda turli xil yo‘llar, 
usullardan foydalanishni talab qiladi. Umuminsoniy ma’naviyatning 
ba’zi shakllari bilan bog‘liq yana bir masala bor: ularning hayotda 
qaror topishi muayyan to‘siq va qiyinchiliklar orqali kechadi. 
Natijada, ideal mutlaq to‘la-to‘kis amalga oshmaydi, uning ba’zi bir 
jihatlari hayotga tatbiq etiladi, boshqalari esa kelajak avlodlarga 
meros bo‘lib qoladi. Odamzod esa idealsiz, unga intilmasdan, 
kelajakka umid ko‘zlarini tikmasdan yashay olmaydi. 
Inson hayotda faqat ideallar, ularga erishish to‘g‘risidagi orzular 
bilan qanoatlanib qolmaydi. U o‘z ideallariga erishish, ularni barqa-
ror qilish yo‘lida boshqa ehtiyoj, talab va qiziqishlarini qondirishi, 
o‘zga kishilar bilan munosabatda bo‘lishi, jamiyat talablarini 
bajarilishi, o‘z burchini ado etish va boshqa sohalarda faoliyat 
yuritishi lozim. Shu ma’noda kishilar doimo idealga intilib, real 
hayotdagi vazifalarni bajarib, orzu-umidlar bilan real voqelik orasida 
umr o‘tkazadilar. Ideallarga intilish orzusi bilan real hayotda yashash 

---

125
zarurati o‘rtasidagi muayyan ziddiyat odamzotni yashashga unday-
digan, umrining eng qiyin, murakkab davrlarda ham umid uchqunlari 
saqlanib qolishi uchun asos bo‘ladigan umrguzaronlikning asosiy ta-
mal toshi, inson hayotining mazmuni, ma’nosi va qadrini belgi-
laydigan obyektiv jarayondir. 
Umuminsoniy ma’naviyat omilkor faoliyatga chorlovchi opti-
mistik g‘oyalar, shiorlar rolini o‘ynashi ham mumkin. Bunday holda 
ular kishini amaliy ishlar qilishga undaydigan, uning faoliyatiga 
ma’no va mazmun bag‘ishlaydigan, maqsadini aniqlash imkonini 
beradigan, biror jarayonga, jamiyatda amalga oshirilayotgan vazifa-
larga nisbatan shaxs yoki ijtimoiy subyektlarning qanday muno-
sabatda bo‘layotganini oydinlashtirish imkonini beradigan ma’naviy 
mezonga aylanadi. 
Insonning yashash joyi, o‘tmish avlodlarining hoki yashiringan 
zamin, o‘zi tug‘ilgan yurt bilan bog‘liq umuminsoniyatga xos bokira 
tuyg‘ulari bor. Bu tuyg‘ular tug‘ilgan uyidan, mahalla, qishloq, shahar 
ko‘chasida tarbiyalana boshlaydi, kishi mansub bo‘lgan tarixiy birlik, 
uning o‘tmishi bilan bog‘langan ijtimoiy hududga nisbatan 
munosabatda namoyon bo‘ladi. Har bir kishi Yer sayyorasining 
farzandi ekanligini, o‘zi uchun suyukli hudud, sayyoraning tarkibiy 
qismi bo‘lgan Vatanning talabiga mos keladigan inson bo‘lishiga 
intiladi. Sayyoramiz kishilariga xos umuminsoniy ma’naviyatning 
shakllanishi va takomillashuvi uchun Yer yuzida tiriklikning vujudga 
kelishi, rivojlanishi, odam zotining ongli faoliyati, mehnati, 
madaniyat va ma’naviy kamolotga erishish bosqichlari, tabiat va 
jamiyatda amalga oshirilgan ishlari bilan bog‘liq jarayonlarni 
ifodalaydigan tarix ham katta ahamiyatga ega.