|
E’tiqod
(arab. ishonch, iymon) - muayyan maqsad, qadriyatga
ishonch, shu asosda shakllangan tafakkur tarzini ifoda etuvchi
tushuncha. Ilmiy-falsafiy adabiyotlarda «e’tiqod» tushunchasi turlicha
talqin etiladi, jumladan, e’tiqodning vujudga kelishi uchun bilim eng
muhim asos vazifasini bajaradi. Lekin e’tiqod va bilim aynan bir xil
tushunchalar emas. Albatta, bilimlarning chinligi e’tiqodni
mustahkam bo‘lishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ammo har
qanday bilim ham e’tiqod emas, balki inson ongida qayta ishlab
chiqilgan, ya’ni tajriba chig‘irig‘idan o‘tgan, ikkinchi marta qayta
hosil bo‘lgan bilimlargina (g‘oyalar, nazariyalar) e’tiqodning
mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi.
Insoniyat taraqqiyoti jarayonida yaratilgan bilimlar insonning
o‘zi uchun, uning ehtiyojlari uchun qayta kashf etilgandagina,
chinakam e’tiqod darajasiga ko‘tariladi. Bilim e’tiqodga aylanishi
uchun bir necha bosqichlarni bosib o‘tadi. Chunonchi bilim o‘z
taraqqiyotining dastlabki bosqichida anglash holatini bosib o‘tadi.
Anglab olingan bilim, o‘z taraqqiyotining ikkinchi bosqichida
tushunish holatiga kiradi. Inson bilimlarning ma’no-mohiyatini
tushunib yetgach, uning to‘g‘riligiga (yoki noto‘g‘riligiga) ishonch
hosil qiladi. Tajribadan ma’lumki, faqat mustahkam e’tiqodga
aylangan bilim (g‘oya, nazariya) inson amaliy faoliyatining takomil-
lashuviga xizmat qiladi. Inson e’tiqodi nafaqat turli haqiqatlarni
o‘zida aks ettirgan bilimlar, balki o‘sha bilimlarga bergan bahosi,
unga bo‘lgan munosabatiga ham bog‘liqdir. Shuning uchun ham bilim
(g‘oya, nazariya)ning e’tiqodga aylanishi jarayonini tahlil etganda, u
ijtimoiy amaliyot insonning bilish borasidagi faoliyatining mahsuli
ekanini unutmaslik darkor. E’tiqod quyidagi uch holatni bosib o‘tadi:
255
a) bilim, g‘oya, nazariya (ya’ni aqliy holat);
b) bilimga berilgan baho, munosabat (ya’ni baholash holati);
d) o‘zlashtirilgan bilimlarni o‘z faoliyatiga tatbiq etish, ular
asosida o‘z xatti-harakatini tartibga solish (xohish-iroda bilan
boshqarish holati).
Inson dunyoqarashining asosiy komponenti sifatida e’tiqod
bilish, baholash, boshqarish kabi funksiyalarni bajaradi. Bilish
funksiyasining asosida olamdagi turli voqea-hodisalar, jarayonlar
sodir bo‘lishiga doir bilimlar yotsa, baholash funksiyasi o‘zlashtirib
olingan bilimlarga tayanib, sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar ma’no-
mohiyatini tushunib olish bilan bog‘liq. Boshqarish funksiyasi esa, in-
sonning o‘z xulq-atvori, xatti-harakatiga ko‘rsatayotgan ta’siri, uni
aniq maqsad sari yo‘naltira olish qobiliyati, malakasi bilan bog‘liqdir.
Demak, bilim, g‘oya, nazariya insonning amaliy faoliyati chig‘irig‘i-
dan o‘tgach, ishonch-e’tiqodga aylanadi.
Ishonch insonning ongliligi, xulq-atvorini xarakterlasa, iymon
kishining xatti-harakatida namoyon bo‘ladi. E’tiqod inson xulq-atvori
va xatti-harakatining birligi holatini ifodalovchi integrativ
tushunchadir. O‘z navbatida, e’tiqod inson xatti-harakati yo‘nalishini
belgilovchi asosiy determinantdir. Xohish-iroda, istak kabi unsurlar
e’tiqodning inson amaliy faoliyatida namoyon bo‘lishi uchun hal
qiluvchi turtki beradi. Amaliy faoliyat esa e’tiqodni inson hayotiy
pozitsiyasiga aylantiradi. Shunday qilib, e’tiqod inson dunyoqara-
shining eng barqaror komponentidir. Xuddi shu komponent insonning
ongli faoliyati, so‘zi bilan ishi birligini ta’minlovchi mustahkam,
ishonchli ko‘prikdir. Lekin e’tiqod o‘z mazmuni, xarakteriga ko‘ra
xilma-xil tarzda (gumanistik, fashistik, kommunistik, irqiy va b.)
namoyon bo‘lishi mumkin.
Avtoritarizm yoki zo‘ravonlik, ma’muriy buyruqbozlik yoki
irqchilikka asoslangan har qanday e’tiqod shaxs mustaqilligini
yemiradi, insonni buyruqni bajaruvchi manqurtga aylantiradi. Aniq-
rog‘i, dunyoqarashida fashistik yoki g‘ayriinsoniy, irqchilik, buyuk
davlatchilik shovinizmi yoki diniy fanatizm ustuvorlik qilgan e’tiqod-
ga asoslangan har qanday inson, hech qachon mustaqil shaxs daraja-
siga ko‘tarila olmaydi. Dunyoqarashida bunday e’tiqod ustuvorlik
qilgan kishi mustaqil fikrlash, mustaqil ishlash, mustaqil yashash
madaniyatidan mahrum bo‘ladi. Ilmiy g‘oya va nazariyaga asoslan-
256
magan, turmush sinovlaridan o‘tmagan e’tiqod g‘ayri ilmiy e’tiqod-
dir. Shuningdek, e’tiqod – psixologik hamda ijtimoiy-psixologik tu-
shuncha bo‘lib, odamning muayyan qarash, ta’limot-nazariya, hayotiy
aqida, qadriyat yoki faoliyat tamoyillarini emotsional-hissiy qabul
qilish jarayonida shakllangan sobit fikr va tasavvurlar majmuyi ham-
dir. Boshqacha aytganda, e’tiqod ma’lum qadriyatlar, diniy yoki dun-
yoviy maslak, munosabatlarning inson qalbida yashash falsafasi,
faoliyat dasturi sifatida qabul qilinishidir. Agar shu jarayonning oqi-
bati o‘laroq odamda diniy yoki dunyoviy maslak, ishonch kabi tur-
g‘un munosabatlar shakllangan bo‘lsa, biz uni e’tiqodli odam deb
ataymiz.
Insonning insonligi, uning jamiyatdagi o‘rni va nufuzi ham
ma’lum ma’noda uning e’tiqodi bilan belgilanadi. Ayrim insonlar
butun umri mobaynida faqat bitta narsaga e’tiqod qiladi. Masalan,
Fransiyalik mashhur sayyoh Kusto va uning masalakdoshlari bir
qarashda, butun umrini dengiz hayoti va undagi sirli voqealar,
hayvonot dunyosini kashf etishga bag‘ishlagandek ko‘rinadi. Dengiz-
dan juda uzoqda yashaydigan, undan manfaat ko‘rmaydigan odamlar
uchun bunday tadqiqotchilarning hayoti va faoliyati keraksizdek
tuyuladi. Lekin, Kustoning o‘z ishiga sadoqati, e’tiqodi shu darajada
kuchliki, uni butun dunyo, sog‘lom fikrlovchi har bir inson juda
yuksak qadrlaydi. Bu kabi odamlarning boshqa sohalardagi xizmatlari
kam bo‘lishi mumkin, ammo bashariyat ularni yuksak e’tiqodlari
uchun hurmat qiladi.
E’tiqodli odam, avvalo, foydali ish bilan shug‘ullanadi, o‘zga-
larga ziyon keltiruvchi amallar qilmaydi, yolg‘on gapirmaydi. U
hamisha lafziga amal qiladi, ya’ni bir narsani qilaman, deb ahd etsa,
butun kuchi va iqtidorini safarbar qilib, uni albatta bajaradi,
boshlagan ishini oxiriga yetkazadi.
E’tiqodli inson nima uchun aynan shu ishni qilayotganini juda
yaxshi biladi. Shu bois haqiqiy e’tiqod egasi ilmga intiladi, o‘z oldiga
aniq maqsad qo‘yib yashaydi, har tomonlama barkamol bo‘lishga
tirishadi, yaxshilarga oshno bo‘lish, buyuklikka havas uning hayotiy
shioriga aylanadi. Haqiqiy e’tiqod sohibi o‘zidan oilasiga, farzand-
lariga, insoniyatga nimadir qoldirishni istab yashaydi. Shuning uchun
ham e’tiqod shaxsdagi jur’at, mardlik, fidoyilik, iroda, vijdon, qat’i-
yat, halollik, insonparvarlik, vatanparvarlik kabi fazilatlar bilan
bog‘liqdir.
257
Do'stlaringiz bilan baham: |
