97
qilgan yoxud shunga intilgan bo‘lsa, o‘sha
mamlakat yuksak rivoj-
lanishga erishgan. Masalan, qadimgi Yunonistonda Afina, yangi era
arafasi va birinchi asrlarida Rim, IX-XI asrlarda qator Sharq
mamlakatlarida ma’lum darajada qonun ustuvorligini va taraqqiyot-
ning yuksak sur’atlarini kuzatamiz. Albatta, u davrlar uchun qonun
ustuvorligi bugungi
kundagidek tushunilmagan, ancha nisbiy
xarakterga ega bo‘lgan.
Qadimgi Yunoniston va Rimda qonunning barchaga barobarligi
faqat erkin fuqarolarga taalluqli bo‘lgan, qullar huquqsiz, boshqa
joydan ko‘chib kelganlarning huquqi cheklangan.
Sharq mamlakatlarida IX-XII asrlarda shariat me’yorlari oldida
hamma birday teng bo‘lgan va birday ularga bo‘ysungan.
Har qanday jamiyatda, har bir davrda byurokratiya ayrim
qonunlarni chetlab o‘tishga, o‘z foydasiga talqin qilishga urinadi.
O‘tmishda ham bunday hollar uchrab turgan. Oqibatda na yunonlarda,
na rimliklarda, na sharq mamlakatlarida mazkur tamoyil mustahkam-
lanib, ustuvorligini saqlab qololmagan. Jamiyat ijtimoiy safarbarligi-
ni, dinamizmini susaytirgani sayin amaldorlar, byurokratiya qonundan
ustunlik
qilib keldi, chunki ular ijroiya va qonun chiqaruvchi hoki-
miyatni o‘ziga bo‘ysundirdilar. Jamiyatning kiborlari, amaldorlari
qonundan ustun bo‘lib oldilar, boshqalarning huquqlarini, adolatni
mensimay qo‘ydilar. Sobiq SSSRda ham biz aynan shunday holning
guvohi bo‘ldik.
O‘zbekistonning mustaqil taraqqiyoti huquqiy boshboshdoqlik,
adolatsizlik sharoitida kechishi mumkin emas. Qonunning ustuvorligi
va barchaga birdayligi tamoyili jamiyat hayotining hamma sohalarida
adolat qaror topishi uchun xizmat qiladi.
Birinchidan, mazkur tamoyil mulkchilikning turli shakllari teng
huquqli asosda rivojlanishini ta’minlaydi. Mulk shakllari va xo‘jalik
yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi
munosabatlar, raqobat qat’iy
huquqiy me’yorlar bilan tartibga solinadi. Iqtisodiyotni boshqarishda
o‘zboshimchalik va subyektivizmning, turli iqtisodiy zo‘ravonlik-
larning oldi olinishi uchun huquqiy shart-sharoit vujudga keladi.
Ikkinchidan, demokratiya rivojlanadi, aholining siyosiy madaniyati va
faolligi oshadi. Turli fikrlar, qarashlar rivojlanishi, mafkuraviy
plyuralizm qaror topishi uchun huquqiy kafolat paydo bo‘ladi. Inson
huquqlari ta’minlanadi. Noqonuniy imtiyozlarga yoki aksincha,
98
kamsitilishlarga chek qo‘yiladi. Uchinchidan,
alohida shaxsning,
barcha ijtimoiy guruh va qatlamlarning manfaatlari to‘laroq hisobga
olinadi va ularning yaratuvchilik imkoniyatlari, ijobiy salohiyati va
roli-yil sayin oshib boradi. Qonun doirasida jamoat tashkilotlari faol
harakat qilishiga sharoit vujudga keladi. Fuqarolik jamiyati shakl-
lanadi. Demak, qonunning ustuvorligi va barchaga birdayligi tamoyili
keng ma’noda O‘zbekistonda ijtimoiy taraqqiyotga, jamiyat yangila-
nishiga, inson shaxsining yuksalishiga xizmat qiladi. Shu bois mazkur
tamoyil o‘zbek modelining tamal toshlaridan biri bo‘lishi tabiiy.
O‘zbek modelining mazkur tamoyili o‘zidan
avvalgi tamoyil
bilan chambarchas bog‘liq. Zero, davlat bosh islohotchi sifatida na-
faqat qonun chiqaradi, ijroiya ishlari va nazorat bilan shug‘ullanadi,
shuningdek, u ijtimoiy barqarorlikning, qonuniylik va huquq-tartibot
ta’minlanishining asosiy kafili bo‘ladi. Agar davlatning bosh islo-
hotchi sifatidagi roli iqtisodiy va siyosiy hayot erkinlashishi jarayo-
nida
pasayib borsa, davlatning qonun chiqarish va huquq-tartibotni
ta’minlashdagi roli doimo yuksakligicha qoladi.
Qonun ustuvorligi ta’minlanmagan joyda nafaqat tartibsizlik
hukm surib, inson huquqlari buziladi, shuningdek, iqtisodiy rivoj-
lanish ham nihoyatda ziddiyatli bo‘ladi, iqtisodiy-siyosiy va ma’naviy
inqiroz og‘ir kechadi. Qonun ustuvorligisiz iqtisodiy islohotlarni
muvaffaqiyatli o‘tkazib bo‘lmaganidek, iqtisodiy rivojlanishga erish-
masdan turib, qonun ustuvorligini ta’minlab bo‘lmaydi.
Bu ikki
jarayonni bir-biridan ajratish mutlaqo mumkin emas.
Iqtisodiy yetishmovchilik keng tarqalgan joyda suiiste’molchi-
liklar hech qachon barham topmaydi. Mehnat munosib takdirlanmasa,
daromadlarni stixiyali qayta taqsimlashga urinish davom etaveradi.
Oddiy qilib aytganda, iqtisodiy qoloqlik, o‘g‘irlik, korrupsiya, pora-
xo‘rlik, qo‘shib yozish, tashmachilik kabi illatlarni, iqtisodiy jinoyat-
larni keltirib chiqaraveradi. Natijada jamiyatning iqtisodiy hayotida,
odamlarning moddiy munosabatlarida qonun ustuvorligi tamoyili
ikkinchi o‘ringa chekinadi.
Hattoki, barqaror rivojlanish davomida ham ushbu tamoyil
birdaniga to‘liq
qaror topib qolmay, u nisbatan uzoq muddat talab
qiladigan, bosqichma-bosqich va doimiy rivojlanadigan jarayon.
Uning to‘liq qaror topishi uchun o‘zaro mushtarak uch narsaning
amalga oshishi talab qilinadi:
99
·
jamiyatning ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab
oladigan puxta va qayishqoq qonunlar majmuasi vujudga kelishi va u
doimiy takomillashib borishi;
·
jamiyat a’zolarining huquqiy savodxonlik darajasi va
qonunga itoatgo‘yligi yuksak bo‘lishi;
·
mavjud qonunlarni hayotda amalga oshirishning yetarlicha
iqtisodiy shart-sharoiti, siyosiy-ma’muriy
va ijtimoiy mexanizmi
yaratilishi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
