Ma’mur qahhorov

metodlari.  XX asr oxiri – XXI asr boshida falsafa v a fan, dialektikani 
rad  etmagan  xolda,  tafakkurning  yangi  umumiy  metodlarini  ilgari 

---

surmoqda.    Shulardan  biri  70-yillarda  belgiyalik  fizik,  Nobel mukofoti 
laureati  Ilya  Prigojin  «Beqarorlik  falsafasi»  asarida  bayon  etgan 
sinergetikadir.    Uning  asosi  sakrashsiz  –  eskini  buzmasdan,  uzluksiz 
amalga oshadigan tadrijiy o‘zgarish qonuni – evolyutsiya g‘oyasidir. 
Sinergetikaga ko‘ra, borliq – beqaror, shu bois o‘zgarishlar muqarrar 
quyidan – yuqoriga, oddiydan – murakkabga v a hamisha muayyan 
umumiy qonunlar bo‘yicha bir chiziq bo‘ylab amalga oshav ermaydi, 
balki har safar yangicha v a betakror, chiziqsiz yuz beradi.  Beqarorlik, 
barqarorlik  bilan  bir  qatorda, borliqning muhim jixatidir.  «Barqarorlik 
v a beqarorlik, - deb yozadi I.Prigojin, -ayni bir v aqtda paydo bo‘ladi 
v a yashaydi».  Dialektika asosan barqaror bog‘lanishlar, qonun tusini 
olgan  takrorlanib  turuv chi  hodisa,  jarayonlarni  tadqiq  etar  ekan, 
demak,  u  borliq  mohiyatini  faqat  bir  yo‘nalishda,  ma‘lum  nuqtai 
nazardangina ochib beradi, v axolanki, borliq haqida to‘liq tasav v ur 
xosil qilmoq uchun beqarorlik qonunlarini ham o‘rganish zarur. 
Qanday  qilib  beqarorlikdan  barqarorlikka  o‘tiladi  –  bu  nihoyatda 
katta  nazariy  v a  amaliy-siyosiy  ahamiyatga  molik  masala.  
Sinergetika  bu  masala  taxlilini  «bifurkatsiya»  -  barqarorsizlik 
tushunchasidan  boshlaydi.    Bifurkatsiya  xaos(tartibsizlik),  bo‘linish, 
ajralib  chiqish,  sekin-asta  me‘yordan  chiqish  jarayonlaridan 
bosqichma-bosqich  o‘sish,  yangi  xolatga  o‘tish,  ichki  tuzilishning 
o‘zaro birgalikdagi shakllanishi jarayonlarigacha tadrijiy o‘zgarishlarni 
aks  ettiradi.    Beqarorlikdan  o‘zini-o‘zi  qayta  tashkil etish, uyushtirish, 
boshqarish  orqali  barqarorlikka  o‘tiladi.    Modomiki,  bu  o‘zgarishlar 
qat‘iy  bir  chiziqqa  bo‘ysunmas  ekan,  demak,  jamiyat  v a  g‘oyalar 
riv ojlanishining modellari, v ariantlari ko‘pdan-ko‘p v a xilma-xil bo‘lishi 
tabiiydir. Sinergetika tabiat bilan jamiyatning birgalikdagi riv ojlanishini 
«koev olyutsiya»  deb  ataydi.    Nafaqat  jamiyat  bilan  tabiat 
o‘rtasidagi, 
balki 
dav lat 
bilan 
fuqarolar, 
insonlararo 
munosabatlardagi  beqarorlik,  tartibsizliklar  uyushtirish,  qayta  tashkil 
etish,  boshqarish  yo‘li  bilan  barqarorlashtirilishi  mumkin  degan  o‘ta 
muhim  ijtimoiy-siyosiy  ahamiyatga  molik  xulosalar  chiqaradi.  
Ayniqsa,  turli  siyosiy,  ijtimoiy-iqtisodiy,  etnik,  ekologik  tangliklar, 
inqirozlar,  mojaro  v a  ixtiloflarning oldini olish v a xaosdan – tartibga,