Ma’mur qahhorov

Ma‟naviy  borliq  inson  borlig‗ining  yana  bir  ko‗rinishi  bo‗lib,  u 
indiv idual v a ijtimoiy ong jarayonlarini o‗z ichiga oluv chi ma‘nav iylik, 
ma‘naviy qadriyatlar v a ma‘naviy boyliklardan iboratdir. Ma‘nav iylik 
– bu ko‗p qirrali ong v a ongsizlik jarayonlarini o‗z ichiga oluv chi inson 
xayot  tajribalari,  u  egallagan  axloqiy,  siyosiy,  xuquqiy, diniy, falsafiy 

---

qarashlari,  shuningdek,  fanlarni  o‗rganish  asosida  olgan  bilimlari, 
badiiy, 
texnik 
v a  ilmiy  ijodlarining  yig‗indisi  xisoblanadi. 
Indiv iduallashgan  ma‘nav iy borliqning tashuv chisi  - bu indiv id ongi 
v a  ruxiyatidir.  Ular  indiv id  dunyoga  kelishi  bilan  paydo  bo‗ladi  v a 
olamdan o‘tishi bilan yo‘qoladi.  
Ob‘ektivlashgan ma‘naviy borliq indiv id ongidan tashqariga chiqib, 
ob‘ektiv lashgan,  reallashgan,  moddiylashgan  g‗oyalar,  fikrlar, 
qarashlardir.  Masalan,  san‘at  asarlari,  madaniyat  obidalari  v a 
boshqalar.  Uning  bir  ko‗rinishi  –  bu  til  (nutq).  Til  –  reallashgan 
ongdir.Ijtimoiy borliq shaxs v a jamiyat xayotining moddiy tomonlarini 
o‗z ichiga oladi: moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish jarayonida kishilar 
o‗zaro  kirishadigan  munosabatlar  ana  shunday  munosabatlarga 
kiradi.  Ijtimoiy  borliq ijtimoiy ong bilan chambarchas bog‗liq, ular bir 
butun  jamiyat  xayotining    ikki  –  moddiy  v a  ma‘nav iy  tomonlarini 
tashkil etadi. 
Shunday  qilib,  kurdikki,  borliqni  tashkil  etuv chi  narsalar,  xodisalar 
ko‗pligi v a xilma – xilligidan borliqning turli – tuman mav judlik shakllari 
yuzaga keladi. 
II.  ―Substantsiya”(lotincha,  tarjimada  «moxiyat»)  narsalarning 
moxiyatini  ifodalov chi  tushuncha.  Substantsiya deganda falsafada 
qadimda barsa narsa v a xodisalarning asosini tashkil etuv chi moddiy 
yoki  ruxiy  birlamchi  narsa  tushunilgan.  Mazkur  kitobning  2-v a  3- 
mav zularida  ko‗rib  utilganidek,  qadimga  dav r  materialistlari  suv ni, 
xav oni, olov ni, atomlarni, ya‘ni moddalarning biror turini substantsiya 
deb tushunganlar. O‗rta asr sharq falsafasi namoyondalari al-Kindiy, 
ar-Roziy,  Forobiy,  Ibn-Sino,  Ibn-Rushd  o‗z  falsafiy  qarashlarida 
substantsiya hamma narsaning moddiy asosi, ularning moxiyati deb 
qaraganlar. 
Yuqorida  ko‗rib  o‗tilganidek,  boshqa  bir  gurux  faylasuflar 
substantsiya  deganda  butun  mav judlikning  asosi  bo‗lgan  mutloq 
g‗oyani,    ruxni,  yoki  sub‘ekt  ongi  v a  shu  kabilarni  tushunishadi. 
Masalan,  qadimgi  yunon  mutafakkirlaridan  Pifagor  raqamlarni, 
Platon  g‗oyani  substantsiya  deb  biladi.  Gegel  esa  mutloq  g‗oyani 
substantsiya  deb  qarab,  uni  narsalarning  muhim,  o‗zgaruv chan, 
riv ojlanuv chan  tomonlari  yaxlitligi  deb  ta‘riflaydi.  Faylasuflarning 
yagona asos to‗g‗risidagi qarashlari monizm deb ataladi. Monizm yo 
materialistik,  yoki  idealistik  bo‘lishi  mumkin.  Faylasuflar  orasida 
dunyoning asosini bir narsa emas, balki ikki narsa – ham g‗oya (rux), 
ham  materiya  tashkil  etadi,  deguv chilar  ham  bo‗lgan.  Masalan, 
yangi  zamon  falsafasida  frantsiyalik  mutafakkir  Rene  Dekart 
substantsiya  muammosini  ko‗rib  chiqar  ekan,  u  borliqning  asosida 
ham  materiya,  ham  rux  yotadi  degan.  Bunday  qarash  dualizm 

---

(lotincha,  tarjimada  «dua»-  ikki  degani)  deb  ataladi.  Dualizm 
ta‘limoti tarafdorlari borliq asosida bir-biriga bog‗liq bo‗lmagan ham 
materiya,  ham rux (g‗oya) yotadi, ular o‗rtasida xech bir umumiylik 
yo‗q, deyishadi.  
Substantsiya  muammosini  xal  qilishda  monistik  v a  dualistik 
qarashlardan  farqli  o‗laroq,  plyuralistik  qarashlar  ham  mav jud.