Ma’mur qahhorov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6-MAVZU 
 
JAMIYAT  FALSAFASI 
 
I.  «Jamiyat»  tushunchasi  qadim-qadimdan  falsafiy  munozaralar 
mavzusi bo„lib kelgan. Jamiyat hayotining falsafiy muammolari bilan 

---

«ijtimoiy  falsafa»  yoki  «sotsiologiya»  shug‗ullanadi.  Lotin  tilidan 
tarjimada «sotsitas» termini «jamiyat» degan ma‘noni beradi.  
«Sotsiologiya»  terminini  fanga fransuz faylasufi, pozitiv izm oqimining 
asoschisi  Ogyust  Kont  (1798-1857)  kiritgan.  Sotsiologiya  bir  butun 
yaxlit ijtimoiy tizim tarzida olingan jamiyatning falsafiy tahlili bilan 
shug„ullanadi.  Sotsiologiyani  jamiyatning  konkret  sohasi  riv ojlanish 
xususiyatlarini  o‗rganadigan  amaliy  sotsiologiya  fanidan  farqlash 
lozim  bo‗ladi.  Amaliy  sotsiologiyaning  jamoat  fikri  sotsiologiyasi, 
jinoyatchilik  sotsiologiyasi  kabi  300  dan  ortiq  tarmog‗i  bor.  Ular 
muayyan  ijtimoiy  hodisani  tajribav iy  usulda  tadqiq  etish  bilan 
mashg`uldirlar.  
Ijtimoiy  falsafa  fani  XVIII  asrda  mustaqil  ijtimoiy  fan  sifatida paydo 
bo‗lgan  tarix  falsafasidan  ham  tafov utlanadi.  Tarix  falsafasini 
ma‘rifatparv ar mutafakkirlar, fransuz faylasuflari F.Volter, J.Kondorse, 
SH.Monteske,  nemis  faylasufi  I.Gerder  jamiyat  taraqqiyotining 
qonunlari  v a  harakatlantiruv chi  kuchlari  haqidagi  ta‘limot  sifatida 
asoslab  berganlar.  Tarix  falsafasi  o‗z  dav rida  tarixiy  sababaiyat, 
progress,  tarixiy  jarayonning  birligi,  tabiiy  (geografik)  muhitning  
jamiyatga  ta‘siri  haqidagi  g‗oyalari  bilan  jamiyatni  falsafiy 
tushunishiga ham ijobiy ta‘sir ko‗rsatgan. Tarixiy hodisa v a jarayonlar 
mantig‗ini  tushunishda  G.V.F.Gegelning  «Voqe  narsalarning 
hammasi  aqlga  muv ofiqdir,  aqlga  muv ofiq  narsalarning  hammasi 
v oqedir»  degan  fikri,  ayniqsa,  muhim  o‗rin tutadi. Gegel jamiyatga 
Mutloq  g‗oyaning  o‗z-o‗zidan  riv ojlanish  bosqichi,  deb  ob‘yektiv  
idealistik qaragan bo‗lsa-da, tarix tasodiflar majmui emas, muayyan 
harakatlantiruv chi kuchlar ostida, ziddiyatlarning xal etilishi natijasida 
yuz beruv chi qonuniyatli jarayon ekanligini dohiyona bashorat etgan 
edi.  
Ijtimoiy falsafa amaliy sotsialogiya v a tarix falsafasini inkor etmaydi. 
Ularning  o‗rnini  bosa  olmaydi  ham,  aksincha,  u  ijtimoiy  hayot  v a 
tarixiy  taraqqiyot  qonuniyatlarini,  tarixiy  faktlarni,  umumlashtirgan 
holda  tadqiq  etadi. Bu amaliy ahamiyatga ham molik. O‗zbekiston 
Prezidenti  I.A.Karimov   ―Jamiyatimiz  mafkurasi  xalqni-xalq,  millatni-
millat  qilishga  xizmat  etsin‖    maqolasida  yozganidek,  «Er  yuzida 
insoniyat  v a  dav latchilik  paydo  bo‗lganidan  buyon  shakllangan 
jamiyatning  riv ojlanish  qonuniyatlarini  teran  o‗rganish,  kishilik 
tarixining  yuksalish  v a  tanazzul  dav rlarini,  taraqqiyotini  ana  shu 
inqirozlardan  omon  saqlab  qoluv chi  ijtimoiy,  ma‘nav iy  omillarni 
tadqiq etish» o‗ta dolzarb masaladir.  
«Jamiyat»  tushunchasi  zamirida  arab  tilidagi  «ja‘m»  (tarjimasi 
«to‗plam»,  «jamlanma»)  so‗zi  yotadi,  ya‘ni  jamiyat  insonlar 
jamlanmasidir.  Uning  muqobili  –  tabiat  hisoblanadi.  Kishilar 

---

jamlanmasi, odamlarning ko‗p qirrali faoliyatining natijalari birgalikda 
«jamiyat»  deyiladi.  Bu  falsafiy-sotsiologik  tushunchani  «jamoa»  v a 
«jamoat»  tushunchalaridan  farqlash  lozim.  «Jamoa»  -  kishilar  guruhi 
yoki  uyushmasi  (masalan,  mehnat  jamoasi,  qishloq  jamoasi), 
«jamoat»  esa  aholining  ko`pchiligi  (masalan,  jamoatchilik,  jamoat 
fikri) demakdir.  
II. Jamiyat ichdan iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, g“oyaviy, ma‟daniy va