Ma’mur qahhorov

falsafiy dunyoqarash bo‘lib, u 
borliqni umumiy mantiqiy tushuncha va nazariy xulosalar shaklida 
aks ettiradi.
Mifologik va diniy dunyoqarashdan farqli o‘laroq, falsafiy 
dunyoqarash tabiat, jamiyat va inson tafakko‘rini, bir so‘z bilan 
aytganda, moddiy va ma’naviy borliqni atroflicha va mukammal, 
mohiyatan chuqur aks ettiradi, baholaydi va izohlaydi. Mifologik 
qarashlar hayoliy obrazlarga, diniy dunyoqarash e’tiqod asosiga 
qurilsa, falsafiy qarashlar mantiq qonun qoidalariga tayanadi va eng 
muhimi – amaliy hamda nazariy faoliyatda o‘z ifodasini topadi.
Dunyoqarash tuplari o‘zaro ta’sirda va bog‘lanishdadir. Mifologik 
tasavvurlar diniy dunyoqarashning shakllanishiga, diniy dunyoqarash 
falsafiy qarashlarning tarkib topishiga xizmat qilgan. Turli tarixiy 
davrlarda kishilar ongida goh mifologik, goh diniy, goho falsafiy 
qarashlar ustunlik qilib kelgan. Biroq, har uch tipdagi dunyoqarash 
uchun ham umumiy ob’ekt – borliq, yagona maqsad – haqiqatga 
intilish bo‘lib kelgan. Bu umumiylikni ko‘plab allomalar zukkolik bilan 
qayd etganlar. Masalan, Hakim at-Termiziy fanni “ilm”, dinni 
“ma’rifat”, “hikmat” deb bilgan. Suqrot, Aflotun, Arastu kabi buyuk 
mutafakkirlar fan va din aynan bir soha – falsafa deb hisoblagan, uni 
ikki tarkibiy qismga – fizika va metafizikaga ajratib o‘rganganlar. 
Islom dinidagi “ilm” tushunchasi serqirra ma’noga ega bo‘lib, “ilmi 
qol” – bu ta’lim vositasida o‘rganish mumkin bo‘lgan dunyoviy ilmni, 
“ilmi hol” esa intuitiv (qalban) uzatiladigan ilmni anglatadi. Masalan, 
Abu Rayhon Beruniy – “ilmi qol”, Bahovuddin Naqshband esa “ilmi 
hol” vakili bo‘lganliklariga qaramay, Beruniy o‘ziga zamondosh 
so‘fiylar ta’limotini inkor qilmagan, Naqshband esa dunyoviy ilmlarga 
xayrihoh bo‘lgan. Xullas, dunyoqarash tiplari o‘zaro muayyan 
xususiyatlari bilan tafovutlansa-da, mazmunan o‘hshashdirlar, zotan 

---

bu “ob’ekt-sub’ekt” munosabatlarining xususiy ko‘rinishlaridan 
iboratdir. 
II. Falsafiy dunyoqarash