Ma’mur qahhorov

Falsafa tabiat, jamiat va inson, uning tafakkuri muammolarini 
mushohada etish va tadqiq qilish natijasida to‘plangan bilimlarini 
muayyan falsafiy tushunchalar – kategoriyalar, falsafiy qonunlar va 
tamoyillarda ifodalaydi. 
Bu qonun, tamoyil va kategoriyalar borliqni 
idrok qilish, bilishda, faoliyatni maqsadga muvofiq tashkil etish, 
dunyoni izohlash va o‘zgartirishda o‘ziga xos tayanch nuqtalar 
vazifasini o‘taydi. Falsafa – fan, ammo shu bilan birga u ijtimoiy 
ongning shakllaridan biri, ma’naviyat, madaniyatning ham ajralmas 
tarkibiy qismidir. U, bir tomondan, ijtimoiy borliqdan o‘sib chiqadi, 
jamiyatning talab ehtiyojlari hamda manfaatlarini ifodalaydi. Ikkinchi 
tomondan, shu zaylda dunyoga kelgan turli falsafiy ta’limotlar, g‘oya 
va qarashlar ijtimoiy borliqqa, kishilar ongiga faol aks ta’sir ko‘rsatadi, 
yangi g‘oya va nazariyalarning, ijtimoiy ideallar, qadriyatlarning 
shakllanishi va rivojlanishiga ma’naviy ruhiy ozuqa beradi. Shunday 
qilib, falsafa fanlar tizimidagi oddiy bir unsur bo‘lib qolmasdan, borliq 
va uning rivojlanish qonuniyatlari, insonning mohiyati va olamga 
munosabatini o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi dunyoqarash ahamiyatiga 
molik bo‘lgan fandir.
Falsafa tabiiy va ijtimoiy fanlar tizimida alohida o‘rin tutadi. Falsafa 
avvalo siyosiy, huquqiy, ahloqiy, estetik, diniy, ilmiy va boshqa 
qarashlar bilan chambarchas, bevosita bog‘liq. Shu sababli falsafa 

---

ijtimoiy hayotning muayyan sohalarini maxsus tadqiq etuvchi 
siyosatshunoslik, huquqshunoslik, etika, estetika, dinshunoslik kabi 
ijtimoiy fanlar bilan yaqindan aloqadorlikda. “Filosofiya” yunoncha 
“fileo” – “sevaman” hamda “sofos” – “donolik” so‘zlaridan to‘zilgan 
bo“lib, tarjimada “donolikni sevish”, “donishmandlikka intilish” 
ma’nolarini beradi. Arab tilida “filosofiya” – “falsafa”, “filosof” esa 
“faylasuf” deb nomlanadi. Tabiat, jamiat va inson haqidagi bilimlar 
hali kurtak holida bo‘lgan qadimgi davrlarda falsafa ozmi-ko‘pmi 
shakllanib 
ulgo‘rgan 
bilim 
sohalarining 
barchasini 
o‘zida 
mujassamlashtirgan “fanlar fani” deb qaralar edi. U paytlarda 
“donishmand”, “faylasuf”, “olim” “alloma” so‘zlari sinonim 
tushunchalar deb qo‘llanilgan. Masalan, qadimgi yunon faylasufi 
Zenon (er.av. IV-IIIasrlar): “Falsafa turli mevalar to‘la boqqa 
o“xshaydi: unda mantiq – devor, fizika – daraxt, etika – mevadir” 
degan edi. “Filosof” atamasini birinchi bo‘lib qadimgi yunon 
mutafakkiri Pifagor qo‘llagan va o‘zini shu nom bilan atashlarini 
so‘ragan. Aflotun falsafani alohida bilim sohasi, olam va odam 
to‘g‘risidagi fan sifatida ilk marta ta’riflab bergan faylasufdir. 
“Faylasuflarga hayratlanish xos, - deydi u, - falsafa hayratdan 
boshlanadi. Chinakam faylasuflar haqiqatni bilishni sevadilar”. 
Donolik, donishmandlik ko‘p narsani o‘qish, ko‘p narsani bilish, 
bilag‘onlikda emas. Zero qadimgi yunon mutafakkiri Aristipp 
(er.av.430-355 y) ta’kidlaganidek, “odam ko‘p narsani iste’mol 
qilishdan sog‘lomroq bo‘lib qolmaydi. Olim ham huddi shunday. 
Ko‘p o‘qiyotgan emas, balki foyda bilan mutolaa qilayotgan kishi 
olimdir”.
Haqiqiy donolik, faylasuflik bilganlaridan teran umumlashmalar, 
chuqur xulosalar chiqarish, mohiyatni bilishdir. “Donolikdan, - degan 
edi Demokrit, - uch fazilat kelib chiqadi: maqbul qarorga kelish, 
bexato so‘zlash va lozim bo“lgan ishni qilish”. Shunday qilib, falsafa 
juz’iy masalalar bilan chegaralanmasdan, bir butun tizim holidagi 
borliqning eng umumiy taraqqiyot qonunlarini o‘rganish, tushuntirish, 
izohlash bilan shug‘ullanadi. Shu bois falsafa dunyoqarash 
ahamiyatiga molik fan hisoblanadi.