Ma’mur qahhorov

birinchidan
, xalqimizning o‘zligini, muqaddas 
an’analari, orzu-umidlarini ifoda etadi; 
ikkinchidan
, jamiyat a’zolarini 
umummilliy manfaatlar doirasida jipslashtiradi; 
uchinchidan
, milliy, 
irqiy, diniy va boshqa kamsitishlardan tamomila holi bo‘ladi; 
to‘rtinchidan
, vatanparvarlik, milliy g‘urur, odamiylikka qurilgan 
bo‘ladi; 
beshinchidan,
o‘tmish meros bilan birga umumbashariy 
yutuqlarni egallashga da’vat etadi; 
oltinchidan
, mamlakatimiz va 
xalqimizni jahon hamjamiyatidan munosib o‘rin egallashga eltadi.
Ijtimoiy ong borliqni aks ettirish usuliga ko‘ra ahloqiy, diniy, falsafiy, 
estetik, ilmiy, siyosiy va huquqiy shakllarga bo‘linadi. Falsafiy va ilmiy 
ong haqida yuqorida fikr yuritdik. Diniy ong ham ahloq singari 
qadimiy. U mavjudotning yaratuvchisi xudo, farishtalar, shayton 
borligiga, 
ohiratga 
ishonishga 
qurilgan 
ijtimoiy 
borliqning 
g‘aroyibona hayoliy, fantastik inkosi ekanligi bilan ajralib turadi. Diniy 
ongning tartibga solingan nazariy qismi bo‘lmish teologiya (ilohiyot) 
xudo borligi va birligini mantiqan isbotlashga urinadi. Islomda bu ilmi 
kalom, ilohiyotchilar esa mutakallimlar deyiladi.
Avvaliga borliqni anglash va bilish, talqin etishning o‘ziga xos shakli 
vazifasini bajargan din keyinchalik, ijtimoiy funksiyalari kengayib, 
asosan dindorlar ruhiy, ma’naviy extiyojini qondirishga moslashgan. 
Dunyoviy ahloq me’yorlarini mujassamlashtirib, diniy ahloqqa asos 
solgan. Diniy ahloq odamlarni iymon-e’tiqodli bo‘lishga da’vat qiladi. 
Demak, dinda dunyoviy, umminsoniy mazmun ham bor. Masalan, 
islomiy shariat hukmlari-hadislar yaxshilik, sahovat, mehr-oqibat, 
pokizalikka undaydi. Islomgacha Turon zamini zardo‘shtiylik, moniylik, 
mazdakiylik, buddaviy dinlarga beshik bo‘lgan. VIII asrda arab 
istilochilari bilan birga yurtimizga kirib kelgan islom ijtimoiy ongining 
barcha shakllarini, shu jumladan, falsafani ham o‘z izmiga 
bo‘ysindirdi. Qur’ondagi yakka xudolik-tavhid tamoyiliga mos 

---

kelmaydigan mahalliy dinlar siqib chiqarildi, olam islomiy me’zonlar 
bilan idrok etila, baholana va talqin qilina boshlandi.
Estetik ong
ijtimoiy borliqni baddiiy obrazlar asosida aks ettirib, 
kishilar fikri, his-tuyg‘ulari, ideallarini go‘zallik, nafosat va ulug“vorlik 
tushunchalari bilan barkamollashtiradi. Bunda dunyoni badiiy-estetik 
o‘zlashtirish vositasi bo‘lmish san’at beqiyos o‘rin tutadi. Masalan, 
o‘zbek xalq amaliy san’ati, musiqa va raqs, «Alpomish» va 
«Go‘ro‘g‘li» kabi epik dostonlar, ertaklar, rivoyatlar, badiiy adabiyot 
hayotni estetik bilish va baholashga, uning ziddiyatlarini anglashga, 
turmushni go‘zallik qonunlari yordamida yanada jozibali, mazmunli 
qilishga ko‘maklashadi.
Siyosiy ongda
kishilarning davlat, partiya, sinflar, millatlar, boshqa 
siyosiy hodisa, jarayon va munosabatlarga doir his-tuyg‘u, 
kechinmalari, tasavvur va qarashlari aks etadi. U jamiyat sinflarga 
bo‘linib, sinfiy tengsizlik, murosasizlik va ziddiyatning ifodasi sifatida 
davlat, siyosat va huquq paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan. 
Kishilarning siyosiy ongi bir xilda bo‘lmaydi. Siyosiy tasavvur va 
qarashlar mavjud siyosiy tartibotni yo mustahkamlashga yoki 
aksincha, yemirishga, yangilashga qaratilgan bo‘ladi. Siyosiy 
ongning ikki darajasi bor siyosiy ruhiyat va siyosiy mafkura. Bular 
turlicha aniqlikda ifodalangan bo‘ladi. Siyosiy ruhiyat kishilarning 
davlat, siyosat, sinflar, adolat va adolatsizlik, demokratiya 
to‘g‘risidagi fikr-o‘ylari, kechinma va tasavvurlaridan iborat bo‘lsa, 
siyosiy mafkura maxsus ishlab chiqilgan siyosiy g‘oya va 
nazariyalarning izchil tizimini tashkil qiladi. Siyosiy mafkura urush va 
tinchlik, adolat, erkinlik, tashqi va ichki siyosat kabilarni aks ettirib, 
siyosiy faoliyat uchun dasturilamal vazifasini o‘taydi.
III.