Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Biotikaliq faktorlar
organizmlerdin oz-ara tasirleri. Har 
bir organizmge basqa tiri 
organizmlerdin tasiri bar, osimlik, 
haywanlar ham mikroorganizmler 
menen oz-ara baylamsta boladi.
Biologiyaliq ritmler
Hazirgi waqitta organizmde juz 
beretugin bir qatar ritmlik 
processler.
Biosfera
Jer betindegi tiri organizmler 
makanlagan tirishilik qabigi biosfera 
(grekshe «bios»-tirishilik, «sfera» -
qabiq) dep ataladi. Biosfera hawa 
qabigi atmosferanin tomengi,
493

---

troposfera bolimin (15 km ge 
shekem), jerdin qatti qabigi -
litosferamn joqargi bolimi (3 km 
shuqirliqqa shekem) Mm suw qabigi 
- gidrosferani (11 km ge shekem) oz 
ishine aladx. Biosferamn uliwma 
qahnligi - 33-35 km dep belgilenedi.
Biosferahq rezervat
Biologiyaliq kop-tiirlilikti saqlawga 
amalgan qonq aymaq
Biocenoz
Belgili bir aymaqta tiri 
organizmlerdin 
birgelesip jasawi
Gidrosfera
degende okean, teniz, kol, darya, jer 
asti suwlan ham muzliqlardi oz 
ishine algan jerdin suw qabigi 
tiisiniledi.
Jirtqishhq
bunda bir tur wakilleri ekinshi bir tur 
wakillerin jep olarga qirgin keltiredi.
Kommensalizm
Har qiyli toparlarga tiyisli bolgan 
tiirlerdin waqtinsha yamasa putkilley 
bir tur qaldiqlan esabman bir-birine 
ziyan keltirmesten birgelesip 
tirishilik etiwi.
Konkurenciya
bir qiyli jagdayda jasawshi tiirler 
arasindagi giires, qarsilashq yamasa 
talasiw. Bunda tiirler arasmda jasaw 
ortaligma, aziqliq deregine 
talasiwlar bohwi miimkin.
Konsumentler
Olar osimlikler tarepinen toplangan 
organikaliq zatlardi qabil qiliwshilar 
esaplanadi. Bul toparga haywanlar 
kiredi.
494

---

Qonqxanalar
ayriqsha qorgalatugm tabiyiy 
territoriyalardin eski ham qatan 
tartipke iye turi bolip, belgili bir tur 
haywandi yamasa osimlik yaki 
ekosistemani qorgaw ushm diizilgen 
boladi. Ozbekistan Respublikasinda 
8 qonqxana bar.
Qizil kitap
jogalip baratirgan yamasa joq 
boliw qawpi astmda turgan osimlik 
ham haywan turlerin esapqa aliwshi 
mamleketlik hujjet esaplanadi. Onda 
siyrek ushirasatugm osimlik ham 
haywanlardin tarqaliw areallan, 
kemeyiw sebepleri korsetilip, olardi 
tez arada qorgaw boymsha usinislar 
beriledi.