Mamleketlik universiteti jumanov m. A

fitoplan kton lar
delinedi. Olar mayda organizmlerge awqat boladi. 
Plankton organizmler suw qatlamininda aktiv tirishililik etetugin-
327

---

nektonlarga,
sonday-aq okean ultanimda tirishilik etetugm 
organizmler
-zoobentoslarga
awqat boladi.
Tiri materiya-organizmler ozlerinin tirishilik iskerligi ushm 
kerekli elementlerdi geologiyahq aylamstan aladi ham usi 
elementler yagniy biologiyaliq aylamsqa kirisedi. 
Bunda 
organikaliq zatlardm sintez boliwi ham olardm puwlaniw 
processleri ulken rol oynaydi.
Biosferada geologiyahq zatlar aylamsma 
50% ke jaqm, 
biologiyaliqqa bolsa 0,1-0,2% quyash energiyasi sariplanadi. 
Biologiyaliq aylamsqa juda kem energiya ketse de biosferadagi 
bul processte birlemshi onim jaratiladi.
Biosferada ximiyaliq elementler har dayim cirkulyaciya qilip, 
sirtqi ortaliqtan organizmge, onnan bolsa jane sirtqi ortahqqa otip 
turadi. Bul jagday biogeoximiyaliq cikl dep aytiladi. Bunda 0 2, 
CO
2
, H20 , azot, fosfor, kukirt ham basqa elementler aylanip 
turadi. Biogeoximiyaliq ciklda zatlar aylanism CO
2
misalinda 
baqlaw mumkin, osimlik —* CO
2
ni fotosintezde ozlestiredi, C 0 2 
ham suwdan—»uglevod, organikaliq zat payda boladi ham 0 2 
ajiralip shigadi —> payda bolgan uglevodti haywanlar ozlestiredi 
—* olar dem alganda CO
2
ajiralip shigadi.
Olgen osimlik ham haywanlar jer usti yamasa jer astinda 
mikroorganizmler jardeminde shiriydi. Bunin natiyjesinde oli 
organikaliq zatlardm uglerodi C 0 2 ge shekem oksidlenedi ham 
C 0 2 atmosferaga shigadi.
Atmosferadagi kislorod fotosintez esabman toplanadi. Onin 
toplamwina ekinshi derek suw molekulasi. Osimlikler tarepinen 
ajiratilgan 0 2 nm molekulalar sam C 0 2 nm molekulalar sanina 
proporcional. Osimliklerdin fotosintez esabman ajiralgan 0 2 oz 
nawbetinde 
uglerodtin 
oksidleniwinde 
paydalaniladi 
ham 
geteretrof organizmlerdin dem aliwma isletiledi, belgili bolimi 
atmosferada qaladi. Atmosferadagi erkin O
2
mn fondi l,6 x l0 15 
bohp, jasil osimlikler om 10000 jiida jaratadi. Har bir ximiyaliq 
element ulken ham kishi cikllarda ozine say tezlik penen 
migraciya qiladi. Sol qatarda atmosferadagi barliq 0 2 tiri 
organizmler denesinen 2 mm jiida otse, C 0 2-300 jiida otedi, basqa 
elementler bolsa tezirek otedi.
328

---

Tiri organizmler oz denesinde belgili mugdarda sirtqi 
ortaliqtan otken zatlardi toplaydi. Misali, suw otlan 10% ge 
shekem magniy, broxopodlar baqanshagmda 20% ge shekem 
fosfor, kukirt, bakteriyalarda 10% ge shekem kukirt, basqa 
bakteriyalarda temir toplanadi. Kopshilik organizmler kalciy, 
kremniy, natriy, 
iod siyaqli 
elementlerdi toplaydi. 
Tiri 
organizmler biosferadagi lilken ham kishi zat aylamw processinde 
atomlar migraciyasinda aktiv qatnasadi.
Tiri nrganizmler denelerinde atomlar har qanday kishi 
biologiyaliq aylamsta kop martelep qatnasadi ham sirtqi ortaliqqa 
shigadi, ol jerden organizmler jane ozlestiredi h.b. Biologiyaliq 
aylanis tomendegi belgiler menen xarakterlenedi, yagmy: 1)