Mamleketlik universiteti jumanov m. A

• Kos zatlar 
- payda bohwinda tiri organizmler 
qatnaspaytugin taw jimslan, suw, minerallar ham basqalar.
• Biogen zatlar 
- organizmler tirishiligi iskerligi jemisi 
sipatmda payda bolgan zatlar. Bular kushli potencial energiya 
deregi esaplanadi. Ogan komir, torf, neft, gaz ham basqalar kiredi. 
Biogen zatlardm payda boliwi menen onda tiri organizmlerdin 
iskeligi azaydi.
• Biokos zatlar 
- tiri organizmler ham kosli processler 
natiyjesinde diiziledi. Olarga - topiraq, jemirilgen qabiqlar, barhq 
tabiyiy suwlar ham basqalar kiredi.
Osimlikler 
qabil 
qihngan 
Quyash 
energiyasi 
turli 
processlerde ham reakciyalarmin otiwinde, yagniy: 1) energiyamn 
bir bolimi (1%) fotosintez processinde payda bolgan organikaliq 
zatlarda toplanadi: 2) jane bir b61imi (5%) japiraqlardin qiziwi 
ham issiliq shiganwga sanplanadi: 3) bir bolimi issiliqqa aylamp, 
transpiraciya processine sanplanadi.
325

---

Biosferadagi barliq ximiyaliq ozgerislerdi tiri zatlar basqarip 
turadi. Planetadagi tiri organizmlerdin 5 tiykargi funkciyalari 
bolip, olar tomendegilerden ibarat.
1. Energetikaliq funkciya, 
bul biosferanin basqa planetalar 
menen baylamsqanligi, yagmy quyash energiyasm qabillap, 
fotosintez processin otep, quyash energiyasm toplap, organikaliq 
zatlar payda etiwi ham olardin biosfera komponentleri arasmda 
bolistiriliwi.
2. Gazli funkciya, 
bunda gazlerdin migraciyasi ham olardin 
almasiwi natiyjesinde biosferanin gaz qurami tamiyinlenedi. Tiri 
organizmlerdin iskerligi natiyjesinde azot, kislorod, C 0 2, 
serovodorod, metan ham gazler payda boladi.
3. Konsentraciya - toplamw 
funkciyasinda tiri organizmler 
qorshagan ortaliqtan biogen ham mineral elementlerdi aladi ham 
oz denesinde toplaydi. Usi sebepli azot, kalciy, kaliy, natriy, 
magniy, alyuminiy ham basqa elementlerdin mugdari ortahqqa 
qaraganda organizmler denesinde joqari bolganligi sebepli 
biosferanin ximiyaliq qurami bir qiyli emes.
4. Oksidleniw ham tikleniw funkciyasi. Oksidleniw 
processinde zatlar ximiyaliq ozgeredi, olardm atomlan ozgeredi 
ham kopshilik ximiyaliq birikpeler oksidlenedi, bir formadan 
ekinshi koriniske otiwde biogen zatlardm oksidleniwi ham 
tikleniwi quzetiledi.