Mamleketlik universiteti jumanov m. A

8.3. Populyaciyanm uluwma sani ham tigizhgi
Ayirim 
ekologiyaliq, 
asirese 
ekologo-genetikaliq 
izertlewlerde populyaciyada osoblardin uluwma sam (yamasa bas 
sam) qanday degen soraw tuwadi. Qade boymsha bul sorawga 
juwap beriw qiym emes, eger iri obyektke iye bolgan 
laboratoriyaliq populyaciyalar menen jumis alip barsan. Maselen, 
bir bankada jasawshi un qonizlan. Tabiyiy populyaciyalardin 
uluwma sanin bahalaw biraz quramali, biraq bum da islew 
miimkin, asirese masele sheklengen territoriyada jiymdi payda 
etetugin iri ham adam ushm jaqsi korinetugm organizmler 
haqqinda ketse. Kola yarim atawmin jabayi arqa suwinlan qistm 
aqiri bahardih basinda taw biyikliklerinde (tundrada) jiynaladi,
219

---

sebebi bul jerde olardin tiykargi azigi bolgan lishayniklerdi juqa 
qar qaplami astman tawip aladi.
Zoologlar bul tawliq listinen samolyot yamasa vertolyot 
penen uship otip usi padalardi suwretke aladi, al sonman siiwretke 
qarap otrnp barliq haywanlardi sanaydi. Bul usil B.Gijimek 
tarepinen gigant Ngorongoro kraterinde jasawshi har-qiyli Afrika 
tuyaqlilannm sanm amqlawda qollangan. Bunday haywanlardm 
«bas sanm» sanaw arqali koloniya bolip uyalawshi quslar - kaira, 
qara garga, aq gazlardin h.b.da sanm amqlawga boladi.
Aymm jagdaylarda hareketshen haywanlar populyaciyasmih 
uluwma sanm amqlaw ushm belgi saliw metodi qolayli boladi. 
Bunda haywanlardi uslap belgi saladi ham tabiyatqa qaytadan 
jiberedi (sol uslangan jerine), al belgili bir waqittan keyin janadan 
awlaw baslanadi ham uluwma uslanganlardin ishinde burm belgi 
salmgan osoblardm lilesine qarap populyaciya sanm aniqlaydi.
Kopshilik jagdayda ekolog populyaciyamn uluwma bas sanm 
amqlay almawi mumkin, al tek ayinm proba ham probadagi 
osoblardm sam menen shekleniwge majbiir boladi. Bul jagdayda 
ol populyaciyamn sanm emes, al kenislik birligine tuwra keliwshi 
osoblardm sani-tigizligin aniqlaydi.
Har-bir organizmler toparinin ozinin tigizligin bahalaw 
usillan boladi. Maselen, shop osimliklerin uyreniwde kvadrat 
yamasa dongelek ramkalar paydalaniladi, bunda ramkalar jerge 
qoyiladi, son ramka ishindegi barliq osimliklerdi sanaydi. 
Bentosti iiyreniwshi gidrobiologlar dnocheфateldi qollanip belgili 
maydannm joqargi 
qatlamin 
kesip aladi, al planktondi 
uyreniwshiler plankton setkasi menen suw bolegin aladi yamasa 
batometr priborm qollanip belgilengen suw kolemin aladi.
Jer usti osimlik ham haywanatlar (bentoslardin da) 
populyaciyasmm tigizligi adette maydan birliginde, al plankton 
organizmler populyaciyasmm tigizligi - suw qalmligi birliginde 
yamasa joqari boliminin maydan birliginde belgilenedi. Ayinm 
jagdaylarda populyaciya tigizligi belgili marshrutta ushirasqan 
sanga qarap amqlanadi. Maselen, quslardin bahargi esap- 
sanagmda erkeklerinin sayrawma qarap, siit emiziwshilerdin qisqi 
esap-sanagi qardagi izi boymsha amqlanadi. Ayinm waqitlan, 
maselen, har-qiyli 
organizmlerdin oz ara qatnasm uyreniwde
220

---

kenisliktegi maydan birligine tuwra keliwshi osoblar sanma qarap 
ernes, al qorisi osob arasmdagi ortasha araliq arqali tigizligm 
aniqlaw qolayli boladi.