Mamleketlik universiteti jumanov m. A

KI RISIW
Him ham texnikanm jedel rawajlaniwi, qala berse xaliq 
MUfiinni keskin osiwi menen adamlar Ana tabiyattan tabiyiy 
buylic|lardi biigin keshegiden, erten bolsa bugingiden kobirek 
ttliwga hareket etedi. Adamlar bilip-bilmey tabiyat nizamliliqlarm 
hn/di, qorshagan ortaliq pataslandi, biologiyaliq resurslar 
prtqishlarsha paydalamldi. Natiyjede min jillar dawaminda turaqli 
bolip kelgen ekosistemalardin buziliwina alip keldi. Bui process 
uqir&i 50 jil ishinde adamzat jamiyetinin tabiyatqa tasirin joqargi 
shegine jctkerdi.
Him ham texnikanm rawajlaniwman jamiyetke misli 
k6rilmcgcn jetiskenlikler keltiriw menen bir qatarda, jamiyet 
pencil 
tabiyat 
arasindagi 
munasibetlerdin 
keskinlesiwine, 
ekologiyahq jagdayinm tomenleniwine, tabiyiy resurslardm lsirap 
boliwina, suw, hawa, topiraqtin pataslamwina, zaharleniwine, 
osimlik ham haywanlardm kemeyip ketiwine alip keldi.
Keyingi 400 jil ishinde jer betinen siit emiziwshilerdih 74 
turi, quslardin 129 turi, jer bawirlawshilardin 21 turi, 7 tiir jer-suw 
haywanlan ham 81 
tor baliqlar joq bolip ketken. Тек 
Qaraqalpaqstan tabiyatman tarpan, turan jolbansi ham gepard bir 
omirge joq bolip ketti. Kopshilik torler jogahp ketiw aldinda tur.
Jabayi tabiyatta ushirasatugin haywanatlar ham osimlikler 
menen sawda qiliw flora ham fauna ushm qawip salmaqta. Bui 
asirese Xahq araliq Qizil kitapqa ham koplep mamleketlerdih 
Qizil kitaplarma kirgen siyrek, jogahp baratirgan turlerge tasir 
korsetpekte. Jer juzinin turli regionlarmda jiizege kelgen 
ekologiyahq mashqalalar ekologiyahq krizis siyaqli tusiniklerdi 
keltirip shigaradi.
XX asirdin ekinshi yanmmda Orta Aziyada kelip shiqqan eh 
qorqmishli ekologiyahq apatshihq - Aral tenizinin quriwi boldi. 
Onm ayamshli aqibetlerin bolsa Ozbekistan, sonin ishinde Aral 
boyinda jasaytugm Qaraqalpaqstan xalqi tartti. Bui bizge ulken 
sabaq boldi.
Ozbekistan Respublikasi Birinshi Prezidenti I.A. Karimov 
ozinih «Ozbekistan XXI asir bosagasmda: qawipsizlikke qawip, 
turaqliliq shartleri ham rawajlaniw kepillikleri» miynetinde

---

ekologiyahq qawiptin 
juzege 
keliwi, 
omn 
bargan 
sayin 
keskinlesiwi, ham onin sociyalliq turmisqa korsetilip atirgan 
unamsiz tasiri haqqmda ken tiirde aytip otken edi.
Ozbekistan 
Respublikasi 
Garezsizlikke 
eriskenli 
beri 
ekologiyahq mashqalalar ham olardi saplastinw maselelerine 
ayriqsha itibar qaratilmaqta. 
Atap aytqanda, bul mashqalalar 
uluwma socialliq maselelerdin ajiralmas bolimi esaplamwin 
nazerde tutqan halda, ken jamiyetshilik aldmdagi sheshiliwi zunir 
bolgan waziypalardan biri dep esaplaydi. Bul bansta onnlamwi 
lazim bolgan waziypalardih biri - talim-tarbiya bolip, salamat 
awlad tarbiyasmda ayriqsha orm iyeleydi.
Ekologiyahq 
krizis ham qawip qaterdin aldrn ahwda 
ekologiya iliminin songi jillannda erisken jetiskenliklerin 
ameliyatta qollaw lilken ahmiyetke iye.
Bugingi ekologiya pani aldmda turgan ameliy tapsirmalar 
tomendegilerden ibarat:
• taza ortaliqta hazirgi ham keleshek awlad salamatligm 
tamiyinlew;
• tabiyiy bayliqlardan aqilga say paydalamw menen bir 
qatarda shigindisiz texnologiyalardi islep shigariw;
• jasalma ekosistemalardin turaqli ham joqari onimdarligin 
tamiyinlew;
• kefi xaliq massasma ekologiyahq talim ham tarbiya beriw 
joli menen tabiyatti qorgawdi amelge asinw.
Ekologiya paninin putkil iskerligi, jetiskenlikleri, bagdarlari 
joqanda atap otilgen mashqalalardi sheshiwge qaratiladi. Bul 
maselelerden tisqari ulken - kishi ekologiyahq mashqalalarda 
kop, yagniy ekologiyahq atamalar metodi ham teoriyaliq 
bagdarlari, ekologiyada basqa panler jetiskenliklerin analizlew 
ham basqalar.
Hazirgi kiinde xojaliqtin turli 
tarmaqlarinda «sanaat 
ekologiyasi», «ximiya ekologiyasi», «bioximiyaliq ekologiya», 
«awil 
xojaliq 
ekologiyasi», 
«askeriy 
ekologiya», 
«psixoekologiya», «social ekologiya», «adam ekologiyasi» siyaqli 
bagdarlar rawajlanbaqta. Ekologiyanm bunday bagdarlari som 
korsetedi, kop gana panler ozinin bagdarm ekologiyalastmp, jana

---

jm'tii maselelerdi jana usil, ekologiyahq pikirlew joli menen 
ulienhiwge kirispekte.
Hkologiya garezsiz pan bolip, onm obyektiv usillari,