Мамлакатимизда иқтисодий соҳада ислоҳотларни чуқурлаштириш ва эркинлаштириш борасида макроиқтисодий ва молиявий барқарорликка эришиш асосий вазифалардан бири ҳисобланади



Download 2,55 Mb.
bet34/71
Sana17.12.2022
Hajmi2,55 Mb.
#889947
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   71
Bog'liq
4. Маъруза манти

Таянч сўзлар:
Молиявий холат, молиявий хисобот, молиявий барқарор, тўлов қобилияти, маблағлар харакатчанлиги


Такрорлаш учун саволлар:

  1. Молиявий холатини ўрганишнинг ахамияти, таҳлилнинг мақсадини изохланг.

  2. Корхонанинг молиявий холати деганда нимани тушунасиз?

  3. Молиявий холатни таҳлил қилишнинг асосий вазифалариги нималар киради?

  4. Молиявий таҳлил хусусиятлари нималардан иборат?

  5. Хозирги кунда корхоналарнинг молиявий фаолиятининг таъсири қандай?

  6. Корхоналарнинг молиявий холатини таҳлил қилишдан мақсад нимада?

  7. Корхоналарнинг молиявий фаолиятига қандай бахо берилади?

  8. Корхонанинг молиявий фаолиятига қараб нималарни белгилаш мумкин.



Фойдалинилаган адабиётлар:
1. Вахобов А.В., Ибрагимов А.Т. «Молиявий ва бошқарув Таҳлили» Дарстлик. Т.: “Шарқ” 2005й.
2. Пардаев М.Қ. “Молиявий Таҳлил”
3.Ергашев Е. “Иқтисодий ва молиявий Таҳлил” Т.; “Молия” 2000й.
4.Абдуллаев А. Ва бошқалар “Иқтисодий Таҳлил” 100 савол ва жавоб
Т.; “Мехнат” 2001й.
Интернет маълумотлари
http:// www. accounting. rut gars. edu
http:// www. accounting web. com/
http:// www. buhgalteria. com. ua
http:// www. 1c. ru
http:// www. gaap. ru
Мавзу: Бухгалтерия балансининг таркиби ва тузилиши
Режа:

  1. Бухгалтерия балансининг таркиби ва тузилишининг мазмуни

  2. Корхона баланснинг актив моддалари таҳлили аҳамияти

  3. Корхона балансининг пассив моддалари таҳлили мохияти



Баланс—корхона маблағлари ва коплаш манбаларининг маълум даврдаги холатини кўрсатади. Хисоб-китоб ишларини халкаро анъанавий талаблар бўйича юритишга оз булсада якинлаштирилиши хамда 1997 йилда жорий килинган ва корхоналар тузадиган янги бухгалтерия баланси бозор иктисоди сари кўйилган дастлабки кадам бўлган эди. Мазкур баланс йиллар давомида амалиғтда кўлланилди ва уни такомиллаштириш ва халкаро стандартларга янада мослаштириш зарурияти туғилди. Шу сабабли хам 2002 йилда янги счетларга асосланган молиявий хисобот шакллари, жумладан, бухгалтерия баланси хам кабул килинди. Бугунги кунда мазкур баланс амалда кенг кўлланилмокда.
Замонавий иш юритиш шарт–шароитига мос келувчи балансда актив ва пассив томонлари булади. Актив томонида корхона маблаглари, пассивида эса хўжаликнинг ўзига тегишли манбалар, кредитга ва карзга олинган бошка манбалар кўрсатилади. Актив маблағларнинг ошиши, пассивдаги манбалар ва фойда (даромад)нинг купайиши билан боғликдир. Баланснинг барча бўлим ва бандларини чукур ўрганиш молиявий ахволни тулик ўзлаштиришнинг асосини ташкил килади. уйида бугунги кунда амалда булган, яъни 2002 йил 27-декабрда тасдикланган бухгалтерия балансининг кенгайтирилган шакли келтирилган.


БУХГАЛТЕРИЯ БАЛАНСИ (1-сонли шакл)
БУХГАЛТЕРСКИЙ БАЛАНС (форма №1)

__________________ 200_ йилга



Кодлар

на ________________ 200_ год

БХУТ буйича 1-шакл

0710001

Корхона, ташкилот ___________

КТУТ буйича




Тармок ____________________

ХХТУТ буйича




Ташкилий-хукукий шакли __________________________

ТХШТ буйича




Мулкчилик шакли ___________________________

МШТ буйича




Вазирлик, идора ва бошкалар ___________________________

ДБИБТ буйича




Солиқ тўловчининг идентификацион раками __

СТИР




Худуд ____________________

МХОБТ




Манзил ___________________

Жунатилган сана




Қлчов бирлиги, минг сум ____

қабул килинган сана




Такдим қилиш муддати _____
















Кўрсаткичлар номи
Наименование показателя

Сатр раками Код стр.

хисобот даври бошига
На начало отчетного периода

хисобот даври охирига
На конец отчетного периода

1

2

3

4

А К Т И В










    1. УЗОҚ МУДДАТЛИ АКТИВЛАР

I. ДОЛГОСРОЧНЫЕ АКТИВЫ










Асосий воситалар:
Основные средства:










Бошланғич (тикланиш) киймат (0100, 0300)
Первоначальная (восстановительная) стоимость

010

541379,4

1003973,9

Эскириш суммаси (0200)
Сумма износа

011

171122,1

313624,7

қолдик (баланс) киймат (010-011 сатр)
Остаточная (балансовая) стоимость

012

370257,3

690349,2

Номоддий активлар:
Нематериальные активы:










Бошланғич киймат (0400)
Первоначальная стоимость

020

575,0

575,0

Амортизация суммаси (0500)
Сумма амортизации

021

230,0

339,2

қолдик (баланс) киймат (020-021 сатр)
Остаточная (балансовая) стоимость

022

345,0

235,8

Узок муддатли инвестициялар, жами (040+050+060+070+080 сатрлар), шу жумладан:
Долгосрочные инвестиции, всего (040+050+060+070+080), в том числе:

030

-

-

қимматли коғозлар (0610)
Ценные бумаги

040

-

-

Шуъба хужалик жамиятларига инвестициялар (0620)
Инвестиции в дочерние хозяйственные общества

050

-

-

қарам хужалик жамиятларига инвестициялар (0630)
Инвестиции в зависимые хозяйственные общества

060

-

-

Хорижий сармоя иштирокидаги корхоналарга инвестициялар (0640)
Инвестиции в предприятие с иностранным капиталом

070

-

-

Бошка узок муддатли инвестициялар (0690)
Прочие долгосрочные инвестиции

080

-

-

қрнатиладиган асбоб-ускуналар (0700)
Оборудование к установке

090

-

-

Капитал куйилмалар (0800)
Капитальные вложения

100

-

-

Узок муддатли дебиторлик карзлари (0910, 0920, 0930, 0940)
Долгосрочная дебиторская задолженность

110

-

-

Шундан: муддати кечиктирилганлари
Из неғ: просроченная

111

-

-

Узок муддатли кечиктирилган харажатлар (0950, 0960, 0990)
Долгосрочные отсроченные расходы

120

-

-

I-булим буйича жами (012+022+030+090+100+110+120 сатрлар)
Итого по разделу I
(стр. 012+022+030+090+100+110+120)

130

370602,3

690585,0

    1. ЖОРИЙ АКТИВЛАР

II. ТЕКУЩИЕ АКТИВЫ










Товар-моддий захиралар, жами (150+160+170+180 сатрлар), шу жумладан:
Товарно-материальные запасы, всего
(стр. 150+160+170+180), в том числе:

140

499131,5

361443,8

Ишлаб чикариш захиралари (1000, 1100, 1500, 1600)
Производственные запасы

150

157974,4

94010,4

Тугалланмаган ишлаб чикариш (2000, 2100, 2300, 2700)
Незавершенное производство

160

105937,0

-

Тайғр махсулот (2800)
Готовая продукция

170

235220,1

267433,4

Товарлар (2900 дан 2980 нинг айирмаси)
Товары

180

-

-

Келгуси давр харажатлари (3100)
Расходы будущих периодов

190

204758,2

165726,3

Муддати кечиктирилган харажатлар (3200)
Отсроченные расходы

200

-

-

Дебиторлар, жами (220+230+240+250+260+270+280+290+300+310 сатрлар)
Дебиторы, всего
(стр. 220+230+240+250+260+270+280+290+300+310 )

210

84386,9

61630,7

Шулардан: муддати утгани (кечиктирилганлари)
Из неғ: просроченная

211

-

-

Харидорлар ва буюртмачиларнинг карзлари (4000 дан 4900 нинг айирмаси)
Задолженность покупателей и заказчиков

220

65455,8

61630,7

Алохида булинмаларнинг карзлари (4110)
Задолженность обособленных подразделений

230

-

-

Шуъба ва карам хужалик жамиятларининг карзлари (4120)
Задолженность дочерних и зависимых хозяйственных обществ

240

-

-

Ходимларга берилган бунаклар (4200)
Авансы, выданные персоналу

250

-

-

Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бунаклар (4300)
Авансы, выданные поставщикам и подрядчикам

260

-

-

Бюджетга солиқлар ва йиғимлар буйича бунак тўловлари (4400)
Авансовые платежи по налогам и сборам в бюджет

270

-

-

Максадли давлат жамғармалари ва суғурталар буйича бунак тўловлари (4500)
Авансовые платежи в государственные целевые фонды и по страхованию

280

-

-

Таъсисчиларнинг устав капиталига улушлар буйича карзлари (4600)
Задолженность учредителей по вкладам в усиавный капитал

290

-

-

Ходимларнинг бошка операциялар буйича карзлари (4700)
Задолженность персонала по прочим операциям

300

-

-

Бошка дебиторлик карзлари (4800)
Прочие дебиторские задолженности

310

18931,1

-

Пул маблағлари, жами (330+340+350+360 сатрлар), шу жумладан:
Денежные средства,
всего (стр. 330+340+350+360), в том числе:

320

23168,6

23871,2

Кассадаги пул маблағлари (5000)
Денежные средства в кассе

330

-

-

хисоб-китоб варақидаги пул маблағлари (5100)
Денежные средства на расчетном счете

340

23168,6

23871,2

Хорижий валютадаги пул маблағлари (5200)
Денежные средства в иностранной валюте

350

-

-

Бошка пул маблағлари ва эквивалентлар (5500, 5600, 5700)
Прочие денежные средства и эквиваленты

360

-

-

қиска муддатли инвестициялар (5800)
Краткосрочные инвестиции

370

-

-

Бошка жорий активлар (5900)
Прочие текущие активы

380

-

-

II-булим буйича жами (140+190+200+210+320+370+380 сатрлар)
Итого по разделу II
(стр. 140+190+200+210+320+370+380)

390

811455,2

612672,0

БАЛАНС АКТИВИ БЎЙИЧА ЖАМИ (130+390 сатрлар)
ВСЕГО ПО АКТИВУ БАЛАНСА
(стр. 130+390)

400

1182047,5

1303257,0

П А С С И В










    1. ЎЗ МАБЛАҒЛАРИ МАНБАЛАРИ

I. ИСТОЧНИКИ СОБСТВЕННЫХ СРЕДСТВ










Устав капитали (8300)
Уставный капитал

410

27590,0

27590,0

қушилган капитал (8400)
Добавленный капитал

420

9021,7

9021,7

Резерв (захира) капитал (8500)
Резервный капитал

430

298311,3

623718,1

Сотиб олинган уз акциялари (8600)
Выкупленные собственные акции

440

-

-

Таксимланмаган фойда (қопланмаган зарар) (8700)
Нераспределенная прибыль (непокрытий убыток)

450

-62807,7

-62807,7

Максадли тушумлар (8800)
Целевые поступления

460

-

-

Булғуси харажатлар ва тўловлар захиралари (8900)
Резервы предстоящих расходов и платежей

470

-

-

I-булим буйича жами (410+420+430+440+450+460+470 сатрлар)
Итого по разделу I
(стр. 410+420+430+440+450+460+470)

480

272115,3

597522,1

    1. МАЖБУРИЯТЛАР

II. ОБЯЗАТЕЛЬСТВА










Узок муддатли мажбуриятлар, жами (500+510+520+530+540+550+560+570+580+590 сатрлар)
Долгосрочные обязательства, всего

490

10471,4

25269,8

Шу жумладан: узок муддатли кредиторлик карзлари (500+520+540+560+590 сатрлар)
В том числе: долгосрочная кредиторская задолженность

491

-

-

Улардан: муддати кечиктирилган узок муддатли кредиторлик карзлари
Из неғ: просроченная долгосрочная кредиторская задолженность

492

-

-

Махсулот етказиб берувчилар ва пудратчилардан узок муддатли карзлар (7000)
Долгосрочная задолженность посиавщикам и подрядчикам

500

10471,4

25269,8

Алохида булинмалардан узок муддатли карзлар (7110)
Долгосрочная задолжено\ность обособленным подразделениям

510

-

-

Шуъба ва карам хужалик жамиятларидан узок муддатли карзлар (7120)
Долгосрочная задолженность дочерним и зависимым хозяйственным обществам

520

-

-

Муддати кечиктирилган узок муддатли даромадлар (7210, 7220, 7230)
Долгосрочные отсроченные доходы

530

-

-

Солиқлар ва мажбурий тўловлар буйича муддати кечиктирилган узок муддатли мажбуриятлар (7240)
Долгосрочные отсроченные обязательства по налогам и обязательным платежам

540

-

-

Муддати кечиктирилган бошка узок муддатли мажбуриятлар (7250, 7290)
Прочие долгосрочные отсроченные обязательства

550

-

-

Харидорлар ва буюртмачилардан олинган бунаклар (7300)
Авансы, полученные от покупателей и заказчиков

560

-

-

Узок муддатли банк кредитлари (7810)
Долгосрочные банковские кредиты

570

-

-

Узок муддатли карзлар (7820, 7830, 7840)
Долгосрочные займы

580

-

-

Бошка узок муддатли кредиторлик карзлари (7900)
Прочие долгосрочные кредиторские задолженности

590

-

-

Жорий мажбуриятлар, жами (610+620+630+640+650+660+670+680+690+700
+710+720+730+740+750+760 сатрлар)
Текущие обязательства, всего
(стр.610+620+630+640+650+660+670+680+690+700+710+720+730+740+750+760)

600

899460,8

680465,1

Шу жумладан: жорий кредиторлик карзлари (610+630+650+670+680+690+700+710+720+760 сатрлар)
В том числе: текущая кредиторская задолженность
(стр.610+630+650+670+680+690+700+710+720+760)

601

899460,8

680465,1

Улардан: муддати утган (кечиктирилган) жорий кредиторлик карзлари
Из неғ: просроченная текущая кредиторская задолженность

602

-

-

Махсулот етказиб берувчилар ва пудратчилардан карзлар (6000)
Задолженность поставщиками и подрядчикам

610

885163,4

658079,7

Алохида булинмалардан карзлар (6110)
Задолженность обособленным подразделениям

620

-

-

Шуъба ва карам хужалик жамиятларидан карзлар (6120)
Задолженность дочерним и зависимым хозяйсвенным обществам

630

-

-

Муддати кечиктирилган даромадлар (6210, 6220, 6230)
Отсроченные доходы

640

-

-

Солиқлар ва мажбурий тўловлар буйича муддати уган (кечиктирилган) мажбуриятлар (6240)
Отсроченные обязательства по налогам и обязательным платежам

650

-

-

Муддати утган (кечиктирилган) бошка мажбуриятлар (6250, 6290)
Прочие отсроченные оьязательства

660

-

-

Олинган бунаклар (6300)
Полученные авансы

670

-

-

Бюджетга тўловлар буйича карзлар (6400)
Задолженность по платежам в бюджет

680

12325,4

20746,5

Суғурталаш буйича карзлар (6510)
Задолженность по страхованию

690

1022,6

685,3

Давлатнинг максадли жамғармаларига тўловлар буйича карзлар (6520)
Задолженность по платежам в государственные целовые фонды

700

214,4

370,9

Таъсисчиларга карзлар (6600)
Задолженность учредителям

710

-

-

Мехнатга хак тулаш буйича карзлар (6700)
Задолженность по оплате труда

720

735

578,6

қиска муддатли банк кредитлари (6810)
краткосрочные банковские кредиты

730

-

-

қиска муддатли карзлар (6820, 6830, 6840)
краткосрочные займы

740

-

-

Узок муддатли мажбуриятларнинг жорий кисми (6950)
Текущая часть долгосрочных обязательств

750

-

-

Бошка кредиторлик карзлари (6900, бундан 6959 мустасно)
Прочие кредиторские задолженности

760

-

4,1

II-булим буйича жами (490+600 сатрлар)
Итого по разделу II (стр. 490+600)

770

909932,2

705734,9

БАЛАНС ПАССИВИ БЎЙИЧА ЖАМИ (480+770 сатрлар)
ВСЕГО ПО ПАССИВУ БАЛАНСА
(стр. 480+770)




1182047,5

1303257,0



Баланс маълумотларида ишлаб чикаришни узлуксиз олиб бориш учун зарур булган ва хисобот тузиш даврига киймат шаклидаги мол-мулки хамда уни коплашга жалб килинган манбалари уз аксини топади. Бу курсаткичлар мол-мулк хажми, таркиби ва кийматини кай даражадалигини ифодалайди. Шунингдек, мол-мулкнинг молиялаштириш манбалари, яъни узига тегишли манбалар ва четдан карзга жалб килинган манбалар холати хам пассивда келтирилган. Балансдаги хар бир банд ва булим корхоналарнинг молиявий холатига боглик, шунинг учун хам уни чукур урганиш лозим.
Актив қисм - асосий ва айланма маблагларнинг холатини курсатиб, молиявий хўжалик жараёнини юритиш вазифасини бажаришда бу мулклардан фойдаланади. Мулк тўпланган молиявий хамда давлат ташкилотлари маблағи, хусусий шахслар жамғармаси, хиссадор ва таъсисчиларнинг улуши, банк кредити, чет эллик сармоядорлар ва хакозо маблағлар эвазига сотиб олинади. Айрим холларда таъсисчилар асосий восита ва моддий бойликларнинг ўзини бериши хам мумкин. Асосий ва айланма маблағлар ишлаб чикариш фаолиятини узлуксиз юритишга хизмат килади. Ўз-ўзидан бу фаолият давомида ўзгаради, харакатда бўлади ва таркиби янада янгиланади.
Баланснинг биринчи бўлими «Узоқ муддатли активлар» деб номланиб, номоддий актив ва асосий воситалар бошланғич, эскириш ва колдик кийматда, ўрнатиладиган асбоб-ускуналар, тугалланмаган капитал ва узок муддатли кўйилма таъсисчилар билан хисоб-китоблар ва бошка оборотдан ташкари булган активлардан иборатдир. Номоддий активлар корхонага даромад келтириш йоки унинг ишлаб чикаришини юритишга шарт- шароит яратувчи, натурал буюм шаклига эга бўлган мулкий хукукий кийматлар, патентлар, муаллифлик хукуки, савдо маркалари, «Ноу-хау», ердан, сувдан ва бошка табиий бойликлардан, бино, иншоот ва курилмалардан фойдаланиш хукукларидан иборат бўлади. Шунингдек, бу бандда хиссадорлик жамияти бошкаруви келишувига мувофик Низом жамғармасини ташкил килиши учун ажратган номоддий активлари хам акс этади. Номоддий активлар таркибида корхона манфаати учун келгусида ишлатилиши мулжалланган илғор технологиядан фойдаланиш хукуки, уларни олиб келиш ва ишлатишга тайёрлаш харажатлари кушилган холда акс этади. Бу холат кушма корхоналардаги Узбекистон Республикасининг резиденти булган юридик шахс билан хорижий сармоядорлар хамкорлиги туфайли кўпрок вужудга келади.
Ишлаб чикариш ва хизмат бинолари, иншоотлар ва ускуналардан фойдаланиш харажатлари ижара хаки суммасига тенг бўлади. Умуман номоддий активлар бошланғич бахода кўрсатилади, хизмат муддатига караб унинг эскириши хисобланади ва баланс жамланганда колдик баходаги сумма кушилади. «Асосий воситалар» бандида баланс тузилган вактгача булган 0100 счётлари колдиғи кўрсатилади. Бу хисобнинг бетида йил давомида кирим килинган. Кредитига эса йил давомида чикиб кетганлари акс эттирилади. Асосий воситалар буйича эскириш хисобланади, буни аниклаш мураккаб. Шунинг учун тўлик тиклаш учун хисобланган амортизация суммасига эскириш тенг деб шартли кабул килинади. Амортизацияни хисоблаш махсус меёрлар асосида (бошланғич ёки тиклаш бахосига нисбатан фоиз хисобида) аникланади. Меъёрлар хар бир асосий восита турлари буйича дифференциялашган, лекин амортизацияни хисоблашда асосий воситаларнинг хизмат муддати тугагунча, бошланғич ёки колдик кийматини эскириш сифатида янги яратилган кийматга утказиши лозим. Хисоблашнинг тезлашган меъёрини кўллаш мумкин, факат бу тартиб фаол катнашувчи (машина, ускуна ва транспорт) воситаларга таалуклидир.
Асосий воситаларнинг эскириши 0200 счётларида хисоблангач, шунга караб амортизациялашган ёки колдик баходаги асосий воситалар хажми аникланади, яъни бошланғич баходан (0100 счёт) эскириш сумма (0200 счёт) айириб топилади. Шу бандда узок муддатга ижара олинган, ишлатилиши ёки концервацияда турганлигидан катъий назар балансидаги асосий воситалар киймати акс этади. Баланснинг колган кисмида капитал куйилмалар, шуъба корхоналардаги акциялар, шуъба корхоналарга берилган карзлар, уюшма корхоналардаги акциялар, уюшма корхоналарига берилган карзлар, узок муддатли инвестициялар ва бошка активлар кўрсатилади. Бу хужалик ёки пудрат усулида бажарилаётган тугалланмаган капитал курилиш асосий пода тузиш харажатлар, моддий бойликлар кидириш ишлари учун сарфлар ва шу максадларга ажратиладиган маблағларни кўрсатади. Капитал харажатларни корхона уз маблағи ёки узок муддатли кредит эвазига бажариши мумкин.
«Узоқ муддатли инвестициялар» бандида хамкорликда ишлашга келишганларнинг корхона устав фондига кўшган хиссаси ёки берган карзи, бир йилдан ортик муддатга кийматли коғоз учун куйган маблағи кўрсатилади. Кийматли коғозлар мулк эгасининг хукукини акс эттириб, маълум даражадаги кўшимча фойданинг фоизи даромад келтиради. Бундай коғозлар бошка корхоналарнинг акция ва облигациялари, давлат томонидан чикарилган ички займдир, банкдан сотиб олинган узок муддатли жамғармали сертификатлардир. Бу банд учун суммани 0600 «Узоқ муддатли инвестициялар» счётлари колдиғидан олинади.
Баланс активининг II булими “Жорий активлар” деб номланиб, асосий ўринни «Товар-моддий захиралар» банди эгаллайди. Чунки, бу бандда корхона ишлаб чикаришни юритишга зарур бўлган буюмлар жамланади. Унда хом ашё ва материаллар, сотиб олинган ярим тайёр махсулотлар ва бутловчи буюмлар, конструкциялар ва деталлар, уруғ, ем-хашак, ёкилғи, идишлар ва идишбоп материаллар, эхтиёт кисмлар, кайта ишлаш учун четга берилган материалларнинг хакикий таннархи (сотиб олиш ва олиб келиш билан боғлик харажатлар) кўрсатилади. Ушбу булимнинг янги хусусияти шундаки, арзон бахоли ва тез эскирувчан буюмлар бошланғич, эскириш ва колдик бахоларда келтирилади хамда баланс жамланганда факат колдик баходаги, яъни ярокли киймати кушилади.
Пул маблағлари, валюта маблағлар, ғазнадаги пуллар, киска муддатли куйилмалар бандларида материал шаклида булмаган бойликлар акс эттирилади. Бу маблағларнинг хажми корхонанинг ихтисослашганлиги, бозор муносабатларида таъминотнинг ташкиллаштирилиши ва бошка кўпгина сабабларга боғлик. Масалан, саноатда пул салмоғи юкори бўлса, савдо ташкилотларида эса дебиторлар билан хисоб-китоблар куп булиши мумкин, чунки бу товарларни сотишга бориб кадалади. Энг аввало дебиторлар билан хисоб–китоблар курсатилади, чунки хозирги шароитда бу масалани Таҳлил килиб туриш зарурдир. Дебиторлар бошка юридик (корхона, ташкилот ва муассаса) ва жисмоний шахслар тулаши лозим булган карздорларидир. Карздорларни шартли икки гурухга ажратиш мумкин: одатдаги ва асосланмаган. Одатдаги карзларга ишлаб чикариш, товарлар сотиш ва хизмат курсатишга аввалдан карз бериш, даъво килиш ва шу каби муносабатлар туфайли юзага келган, аммо тулаш муддати хали етмаганлари киради. Асосланмаган карзлар фаолият давомидаги камчиликлар, товар ва моддий бойликларнинг камомади, ўғрилик ва хар хил йуколишлар хисобига пайдо бўлади. Бу холат доимо назоратда бўлиб, мунтазам Таҳлил этиб боришни талаб килади. Умуман, дебитор карзларнинг мавжудлиги молиявий ахволга салбий таъсир кўрсатади. Шу боис товар, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар учун олинган векселлар бўйича, шуъба корхоналари, бюджет, ходимлар ва бошка дебиторлар билан бўлган муносабатлар хусусида баланс тузилган даврдаги холат кўрсатилади. II бўлим активида мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган аванслар ва киска муддатли молиявий кўйилмалар хам келтирилади.
Маблағларни ўрганишда пул маблағларини Таҳлили алохида ўринни эгаллайди. Бундай маблағлар хисоб–китоб, валюта счети ва ғазнадаги пуллар тушунилади. Мазкур маблағлар тўлов мажбуриятларини бажарилишида бирламчи восита булиб хизмат килади. Айникса, хисоб-китоб ва валюта счҒтидаги маблағлар махсулот етказиб берувчилар, пудратчилар, ишчи–хизматчилар, бюджет, банк, суғурта ва бошкалар билан буладиган алока манбаидир. Шу туфайли бу масала алохида ўрганилиши лозим. Шу ерда ўтган ва жорий йилдаги кўрилган зарарлар хам акс эттирилиши керак.
Корхона мулки ва маблағларнинг келиб чикиш манбалари баланснинг пассивида кўрсатилади. Булар узига карашли ва четдан жалб килинган манбаларга ажратилади. Жалб килинган манбаларга банк кредитлари ва кредиторлик карзлари киради.
Пассив хам худди актив кисм каби иккита бўлимдан иборат. Яъни баланс пассивининг биринчи бўлими “ўз маблағлари манбалари” деб номланиб, бунда устав капитали, кўшилган капитал, резерв капитал, таксимланмаган фойда ёки копланмаган зарар, максадли тушум ва фондлар келгуси давр сарфлари ва тўловлари учун резервлар, келгуси давр даромадлари акс эттирилади. Пассивнинг «Устав капитали» бандида хўжалик фаолиятини юритиш учун ажратилган маблағлари курсатилади. Хиссадорлик жамиятларида эса хар бир катнашчининг кўшган хиссаси устав фондида кўрсатилади. Дивидент сифатида таксимланадиган соф фойда хажми хам кўшилган хиссага караб аникланади. Демак, устав фонди бозор иктисоди шароитида юридик шахс сифатида корхонанинг ўзига тегишли маблағи ва акционерларнинг кўшган хиссасидан иборат булади. Хар бир катнашчи шахсий хиссасига караб корхонанинг хўжалик ва молиявий фаолиятига аралашади. Хамкорликдаги, хиссадорлик, кўшма ва кичик корхоналарнинг низом жамғармаси хажми катнашчилар кўшган бадаллар микдорига боғлик бўлади.
Кўшилган капитал, резерв капитал бандларида корхонанинг бойликларини кайта бахоланишидан, олган фойдасидан ташкил этилган резервлардан, кушимча акциялар чикариш натижаларидан кўпайган хусусий манбалар кўрсатилади.
Пассив I бўлимига таксимланмаган фойда (копланмаган зарар) хам киритилади. Бу банднинг суммаси корхонани олган фойдаси микдорига ва унинг таксимланишига боғликдир. Корхона уз олдидаги фойдадан тулаши лозим бўлган мажбуриятларини бажариб бўлгандан сўнг, колган колдик келгусида резерв сифатида фойдаланилишини кузланиб колдирилади. Таксимланмаган фойда банди ўтган йиллардаги фойдадан колган суммаларни хам ифодалайди. Балансда корхонанинг уз маблағлари манбаи канча кўп улушни эгалласа, шунчалик молиявий ахвол ишончли бўлади.
Баланс пассивининг иккинчи булими «Мажбуриятлар» деб номланиб, унда корхонанинг узок муддатли ва жорий мажбуриятлари акс эттирилади. Узок муддатли мажбуриятларга узок муддатли банк кредитлари ва узок муддатли карзлар ва шу каби узок муддатли мажбуриятлар киритилади. Банк кредитлари ишлаб чикаришни техник жихозлаш, асосий воситалар сотиб олиш ва кўриш, асосий пода ташкил килиш ва бошка кўпгина истикболли лойихаларни маблағ билан таъминлаш максадида олиниши мумкин. Карзлар бандида эса бошка корхоналардан (банкдан ташкари) олинган карз суммалари кўрсатилади. Бу бандларни тўлдириш учун зарур маълумотлар «Банкларнинг узок муддатли кредитлари» ва «Узок муддатли карзлар» счҒтлар колдиғидан олинади.
II бўлим пассивини ўрганиш хам катта ахамиятга эга. Баланс пассивининг иккинчи бўлими “Мажбуриятлар» деб номланиб, бу бўлимда киска муддатли банк кредитлари ва карзларини, корхона ишчи-хизматчилари учун банк кредитлари, товарлар, бажарилган ишлар, хизматлар учун, берилган векселлар, мехнатга хак тулаш бўйича, ижтимоий химоялаш, суғурта, таъминот, мулкий ва шахсий суғурта, бюджет билан, ундан ташкари тўловлар, шуъба корхоналари ва бошкалар билан буладиган хисоб-китоблар кўрсатилади. Булардан ташкари харидорлар ва буюртмачилардан олинган аванслар, кўзда тутилган даромадлар, харажатлар ва тўловлар захираси, даргумон карзлар буйича захиралар ва бошка киска муддатли пассивлар хам ушбу бўлимда акс эттирилади. Шу булим пассивида жуда кўп бухгалтерия хисобининг счғтларининг кредит колдиғи келтирилади. Корхона балансини ўрганишда асосий эътибор йил бошида ўтган даврда мулк ва маблағларнинг канчалик ўзгарганлиги хамда активдаги хар бир банд пассивдаги манбалар билан канчалик таъминлаганлигига каратилади.


Таянч сўзлар
Баланс, актив, пассив, хисоб-китоб счетлари, мажбуриятлар, карз маблағлар манбалари, дебиторлар, кредиторлар, жорий активлар, пул маблағлари


Такрорлаш учун саволлар:

  1. Баланснинг маъноси нима ва у қандай ифодаланади?

  2. Бухгалтерия балансининг таркиби ва тузилиши айтинг.

  3. Бухглалтерия баланси деганда нимани тушунасиз.

  4. Бухгалтерия балансининг хусусиятларини айтинг.

  5. Баланснинг актив моддаларига таркибига нималар киради?

  6. Баланснинг пассив моддаларига таркибига нималар киради?

  7. Жорий активлар таркибини изохланг.

  8. Ўз маблағлар манбалари таркибига нималар киради?



Фойдалинилагн адабиётлар:
1. Вахобов А.В., Ибрагимов А.Т. «Молиявий ва бошқарув Таҳлили» Фарстлик. Т.: “Шарқ” 2005й.
2. Пардаев М.Қ. “Молиявий Таҳлил”
3.Ергашев Е. “Иқтисодий ва молиявий Таҳлил” Т.; “Молия” 2000й.
4.Абдуллаев А. Ва бошқалар “Иқтисодий Таҳлил” 100 савол ва жавоб
Т.; “Мехнат” 2001й.


Интернет маълумотлари
http:// www. accounting. rut gars. edu
http:// www. accounting web. com/
http:// www. buhgalteria. com. ua
http:// www. 1c. ru
http:// www. gaap. ru


Мавзу: Бухгалтерия балансининг актив ва пассив моддалар таҳлили
Режа:

  1. Корхона мол – мулк таркибининг таҳлили

  2. Корхонанинг маблағлар манбаи таҳлили

  3. Корхонанинг актив ва пассивларига таъсир этувчи омиллар таҳлили



Янгича иш юритиш шароитида корхоналар мулкининг таркибини ўрганиш ва уни кўпайтириш йулларини аниклаш хўжалик фаолиятининг Таҳлилида мухим ўрин тутади. Айникса балансга караб корхона мол–мулки ва бойлигининг таркибини кузатиш, соф маблағ холатини аниклаш, имконият меъғрини ўлчашга ёрдам беради. Одатда, корхона маблағларига асосан воситалар ва оборотдан ташкари активлар хамда материал (меъёрлаштирилган) айланма пул маблағлари киради. Уларни микдори хиссадорлик, хамкорлик, кичик ва бошка корхоналарнинг катта–кичиклигига, ихтисослашуви ва бозор шароити ракобатларига бардошлигига боҒликдир.
Молиявий Таҳлилнинг мухим хусусиятларидан бири корхона мулки, захиралар ва харажатларни хар томонлама ўрганишдир. Бундай маблағлар таркибига ишлаб чикариш захиралари, яъни хом-ашё ва материаллар, сотиб олинган ярим фабрикатлар ва комплектловчи буюмлар, конструкция ва деталлар, иккиламчи материаллар ва ўрнатилган асбоб-ускуналар, эхтиғт кисмлар, парвариш ва бокувдаги чорва моллари, уруғ ва ем-хашак, арзон бахоли ва тез эскирувчи буюмлар ва бошкалар киради. Улар корхонанинг бир меъёрида ишлаши хамда махсулот ишлаб чикариши ва шартнома буйича сотиш режасини таъминлашга етарли бўлиши лозим. Шунингдек, захира ва харажатлар таркибига ўсимлик ва чорвачилик бўйича тугалланмаган ишлаб чикариш, келгуси давр чикимлари, тайёр махсулот ва бошкалар хам киради. Тугалланмаган ишлаб чикариш харажатларини хам ўрганиш ва Таҳлил этиш лозим бўлади.
Қуйидаги жадвалда корхона мулкининг хажми ва таркиби келтирилган. Уни тузишда баланс маълумотларидан фойдаланиб, соф, ишлатишга лағкатли бойликлар холати ўрганилади. Келтирилган маълумотлар баланснинг жами суммасига тенг бўлади.


АВС” акционерлик жамиятининг бухгалтерия балансини актив моддаларининг Таҳлили



Мол-мулкнинг таркиби

Йил бошига

Йил охирига

Ўзгариши (+,-)

Сумма,минг сум

Салмоғи, %

Сумма,минг сум

Салмоғи, %

Сумма-даги, минг сум

Салмоғи, %

Йил бошига нисбатан усиши, %

1

2

3

4

5

6=4-2

7=5-3

8=6\2*100

1. Узок муддатли активлар

186790




203491













2. Жорий активлар
Шу жумладан:

531756




689066













А) Товар-моддий захиралари

470833




531450













Б) Пул маблағлари ва киска муддатли куйилмалар

7657




9491













В) Дебиторлар

53266




148125













Баланс активининг
ЖАМИ




100,0




100.0












Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, биз Таҳлил килаётган “АВС” акционерлик жамиятида ўрганилаўтган жорий даврда жами активлар суммаси 174011 минг сўмга ёки 24,22 % га кўпайган. Активларнинг кўпайишини ижобий бахолаган холда, маълумотларга эътибор киладиган бўлсак, активларнинг купайиши асосан жорий активларнинг 157310 минг сўмга ортганлиги хисобига бўлган. Корхонанинг узок муддатли активлари хам 16701 минг сўмга ортганлигини ижобий бахоламок лозим. Жорий активларнинг таркибини урганадиган бўлсак, жорий йил охирида йил бошига нисбатан товар-моддий захиралар 12,87 % га купайган, яъни бу 60617 минг сўмни ташкил этади. Акционерлик жамиятининг дебиторлик карзлари хам йил охирига келиб 178,08 % га ғки 94859 минг сумга кўпайганлигини салбий бахоламок керак. Чунки, дебиторлик карзининг бундай тартибда ортиб бориши корхонанинг айланма маблағларини айланишини секинлаштиради, кулов кобилиятини ёмонлашувига олиб келади. Корхона активлари таркибида асосий салмокни товар-моддий захиралари эгалламокда, яъни у 60 % га якин активлар суммасини ташкил этмокда
. Бу шундан далолат берадики, корхонада меъёрдан ортикча товар-моддий захираси яратилганлигини хамда унинг натижасида корхона жорий активларини айланиши секинлашишини курсатмокда. Акционерлик жамияти маъмурияти мавжуд активлардан унумли фойдаланиш чораларини кўриши лозим деб хисоблаймиз.
Бозор шароитида айланма маблағлар, захиралар ва тугалланмаган ишлаб чикариш хажми энг кам, соф фаолият кўрсатадиган шароитига етарли булиши лозим. Таҳлилда эса баланс маълумотлари ва материалларни хисобловчи счғтлардан фойдаланилади.
Маблағлар манбаини таҳлили. Баланснинг пассив кисмида корхона маблағларининг коплаш манбалари кўрсатилади. Бозор иктисодиёти шароитида маблағларни тўлдириш куйидагилардан иборат:

Download 2,55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   71




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish