Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni samarali amalga oshirish

Kalkulyator 
ishoralari-uni 
to’g’ri tushunish.
Kalkulyatorlar 
biroz 
foydalanishga qulay. Ammo bu jarayonda tez tez kuzatiladigan xatolar ham 
mavjud. Moliyaviy malkulyatordan foydalanishda muammoni yechish uchun 
quyidagi qadamlarni amalga oshirish zarur.
1. 
Kalkulyatoringizni yiliga bir marta to’lovlarga to’g’irlang.
Ba’zi 
moliyaviy kalkulyatorlar oylik to’lovlari asosida to’g’irlangan bo’ladi. Uni yillik 
to’lovlarga o’zgartiring. 
N
davrlar soni va 
r
ni har bir davr uchun foiz stavkasi 
sifatida oling.
2
. 
Kalkuyatoringizni eng kamida to’rt xonali yoki o’zgaruvchan o’nli o’ringa 
o’tkazing (to’qqiz o’nlik son).
Ko’pchilik kalkulyatorlar faqat 2 xonali sonlarni 
ko’rsatadi. Chunki foiz stavkalar juda kichik bo’ladi eng kami 4 xonali 
yaxlitlashdan foydalaning.
3. 
Kalkulyatoringizni “tugallash” holatiga qo’ying.
Sizning kalkuyatoringiz 
pul oqimlari har davrning ohirida bo’ladi deb tushunishi mumkin.
Eng mashhur moliyaviy kalkulyatorlar Texas Instruments BA II Plus (TI BA 
II Plus) va Hewlett-Packyard 1 0BII (HP 1 0BII) hisoblanadi. Agar ushbu 
kalkulyatorlardan birortasidan foydalanayotgan paytingizda muammolar vujudga 
kelsa www.pearsonhighered.com/keow dagi A ilovani ko’ring. U ikki kalkulyator 
uchun ham qo’llanma taklif etgan.
Jadvallar. Amaliyotdan olsak, ko’pchilik pul kalkulyatorlari komputerlarda 
mahsus jadvallar dasturlari yordamida amalga oshiriladi. Hisob kitob qiluvchi 
jadval dasturlari bo’lsa ham ularning orasida eng mashhuri Microsoft 
korporatsiyasi Ecxel dasturi. U ham moliyaviy kalkulyatorlarga o’xshab ketadi, 
Excelda kelgusi qiymatlarni aniqlash uchun mahsus tayyor funksiyalari mavjud.
Excel ishoralari-uni to’g’ri tushunish. 1. Excel taklif etayotgan formuladan 
foydalan.
Barcha Excel funksiyalari bir xil tuzilgan: birinchi “=” belgisi, ikkinchisi 
(masalan, FV yoki PV) va uchinchisi funksiyalar kichik qavslar ichida joylashgan. 
Masalan, kelgusi qiymat funksiyasi quyidagicha bo’ladi.
= FV(rate, nper, pmt, pv) 
Excel yacheykasida (ma’lumot kiritiladigan jadval bo’lagi) funksiyani terishni 
boshlasangiz, kiritilgfan o’zgaruvchilar jadvalning yuqori qismida ma’lum ketma 
ketlikda joylashadi va shunga muvofiq qaysi o’zgaruvchini kiritishingizni 
kalkuyatorlari uchun qo’llanmani taqdim etadi.

---

127 
bilishingiz mumkin. Masalan, = FV(
rate,
nper, pmt, pv, type) paydo bo’ladi, rate 
so’zi belgilangan shaklda bo’lishi shu ma’lumotni kiritish zarur ekanligini 
bildiradi. Bunga ko’ra, o’zgaruvchilarni kiritishingizda butun funksiyalarni eslab 
qolishingizga xojat qolmaydi.
2. 
Agar xato qilsangiz “Help” piktogrammasini bosing.
Excel jadvalining 
yuqori qismida
Help
so’zini ko’rishingiz mumkin-boshqa bir yo’li F1 tugmasini 
bosish orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Agar xato qilsangiz yordam 
beruvchi bu help belgisidir. Uni bosib “PV” yoki “FV” ni qidirish joyiga bosing va 
natijada dastur buni qanday amalga oshirishni tushuntirib beradi. Qolgan boshqa 
barcha moliyaviy hisob kitoblar ham huddi shu yo’sinda amalga ohirilishi 
mumkin.
3. r o’zgaruvchisini yaxlitlashda ehtiyotkor bo’ling. Masalan, har oyda 
hisoblanadigan 6.99 ga teng bo’lgan foiz stavkasini hisoblayapsiz. Bu foiz 
stavkasini har biro y uchun hisobga olishni anglatadi, ya’ni =6.99%/12, va siz 
bo’lish amalini bajarayotgan ekansiz, bo’lish amalga oshirilgunga qadar “=” 
belgisini kiritishingiz zarur bo’ladi. 0.0699/12 ni 0.58 ga yaxlitlamang va 
r
uchun 
0.58ni kiriting. Uning o’rniga =6.99/12 yoki o’nli kasrda 0.0699/12 ni 
r
o’rniga 
kiriting. 
Anglagan bo’lsangiz kerak, Excel jadvallarida foydalaniladigan usullar 
moliyaviy kalkulyatornikiga o’xshab ketadi, Excelda foiz stavka (0.06) o’nli kasr 
yoki % belgisi bilan (6%) orqali belgilanadi, (moliyaviy kalkulyatordan 
foydalanishda esa) 6 ni kiritamiz.
4. 
Excel shartli belgilari sizni chalg’itishiga yo’l qo’ymang
. Excel r yoki I/Y 
belgisini foiz stavkasi sifatida tushunmaydi. Uning o’rniga u termin 
nisbati
dan 
foydalanadi. Bu sizni bezovta qilishiga yo’l bermang. Shuningdek, Excel 
n
belgisidan yillar sonini bildirish uchun foydalanmaydi. Buning o’rniga 
nper
belgisidan foydalanadi. Yana bir marta bu sizni bezovta qilishiga yo’l bermang. 
n
ham 
nper
ham davrlarni bildiradi.
5. “Type” o’zgaruvchini kiritishda chalg’imang. Siz Excel biz hali 
gaplashmagan o’zgaruvchini “type” kiritishingizni talab qilishi mumkin. Agar siz 
“=FV” ni teradigan bo’lsangiz, yacheyka pastida “=FV (rate, nper, pmt, pv, type)” 
paydo bo’ladi. Bu yangi o’zgaruvchi sizni chalg’itishiga yo’l qo’ymang. “type” 
o’zgaruvchisi to’lovlar , pmt har bir yilning ohirida amalga oshirilishini (ya’ni type 
= 0) yoki har bir davrning boshini (ya’ni type = 1) bildiradi. Lekin jadvalda 
belgilangan “type” nolga teng deb olinadi.
Shunday ekan agar siz “type” qiymat belgilamasangiz dastur to’lovlar har 
yilning ohirida amalga oshiriladi deb hisoblaydi. Biz buni davr ohirida amalga 
oshiriladi deb hisoblaymiz, agar unday bo’lmasa, bular bilan bobning keying 
qismlarida tanishamiz. Sezgan bo’lsangiz barcha to’lovlar davr ohirida amalga 
oshiriladi deb hisoblasak, “type” o’zgaruvchisidan foydalanmasak ham bo’ladi.
Pulning vaqt bo’yicha qiymati muammosining ikki qo’shimcha turlari.
 
Ba’zida 
pulning vaqt bo’yicha qiymati qiymatning joriy yoki kelgusi qiymatlarini 
aniqlashga qaratilmaydi, ammo buning o’rniga kelgusi davrdalar 
n,
yoki foiz 

---

128 
stavkasi, 
r
bilan ham shug’ullanadi. Masalan, bu savolning javobida biz n 
qiymatini aniqlashimiz ham mumkin.

Pul investitsiya qilganimdan qancha vaqt o’tib ikkinchi uy sotib olishga 
yetarli mablag’im bo’ladi? 
Shuningdek, bu savol r uchun berilganda quyidagicha javob topishimiz mumkin 
bo’ladi.

Yangi tug’ilgan farzandim kollej ta’limini olishi uchun qanday stavkada 
investitsiya kiritishim kerak bo’ladi? 

Mening investitsiyam qancha foiz daromadi oldi? 
Moliyaviy kalkulyator yoki excel jadvallari orqali yuqoridagi holatlarda r 
yoki n ning qiymatini osonlikcha topib olishimiz mumkin. Bu matematik 
formulalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin, lekin bu jadvallar yoki 
kalkulyatorlar yordamida amalga oshirilganda nisbatan osonroq bo’ladi, keling 
bularga to’xtalib o’taylik.
Davrlar sonini aniqlash.
Faraz qilamiz siz 9330 dollar investitsiya 10% foiz 
stavkasida 20 000 dollarga aylanishi uchun qancha vaqt talab qiladi? Endi buni 
moliyaviy kalkulyator va Excel jadvallari orqali aniqlashga harakat qilib ko’raylik.
Excel jadvallaridan foydalanish.
Excel dasturida buni hisoblash ham oson. Biz = 
NPER funksiyasidan foydalanib rate, pmt, pv va fv qiymatlarini kiritamiz