Mambetsalieva Sandug'ash Polatovnanin'

II BAP. TA’JRIYBE BO'LIMI
2.1. Jalinli fotometriyada qollanilatug'in asba'plar.
Jalinli fotometriyada qollanilatug'in asba'plar.
Jalinli fotometriyada eki tu'rdegi asba'plar qollaniladi;
Jalinli fotometrler.
Jalinli spektrofotometrlar.
Jalinli fotometrlerde jalinnin' nur shig'ariw spektrlarindag'i kerekli spektr siziqlar yaki polosalardi absorbcion yaki interferencion. jariqliq filtrlari, jalinli spektrofotometrde bolsa difrakcion monoxromatorlar ja'rdeminde ajratiladi. Fotometrler tiykarinan an'sat qozg'aliwshi halatqa o'tetug'in siltili – jer elementlerinin' atomlarin aniqlawda qollaniladi. Jalinli fotometrlerdi aniqlae ortalig'i ju'da' u'lken emes, biraq du'zilisi ha'm qollaniliwi ju'da' a'piwayi ha'm an'sat ha'mde bahasi arzan boladi..Jalinli spektrofotometrlerdin' bolsa aniqlaw da'rejesi ju'da' u'lken D.I.Mendeleevtin' ximiyaliq da'wirli sistemasindag'i barliq elementlerdi aniqlaw mu'mkin.
Jalinli fotometrler du'zilisi jag'inan bir – birinen turlisheligi menen pariq qiladi. Biraq du'zilisi turlishe boliwinan qaramastan olar to’rt tiykarg'i ,to,'mendegi bo'leklerden ibarat gorelka u'plegish ten shig'ip atirg'an bag'itlang'an nurlar dastesin payda etiw imkanin beriwshi ha'm onnan kerekli tolqin uzinliqtag'i monoxromatik nurdi ajratiwshi optik bo'legi, fotoelement ko'beytiwshisi bolsa galvanometr.
Emission spektral analiz usillari gaz ta'rizli halattag'i zatlardin' atomlari yaki ionlari tarqatatug'in nurdin' tolqin uzinlig'i, intensivligi ha'm basqa qasiyetlerin o'lshewge tiykarlang'an. Zat nur tarqatiwi ushin og'an qosimsha energiya beriw talap etiledi. Bunda tekseriliwshi zattin' atomlari ha'm molekulalari qurg'atilg'an halatqa o'tedi. Olar da'slepki halatina o'tkende artiqsha energiyani nur tarizinde shig'aradi. Qatti deneler yaki suyuqliqlar ta'repinen tarqatiliwshi nurdin' qasiyeti a'dette zatlardin' ximiyaliq quramina derlik baylanisli bolmaydi ha'm sonin' ushin analizde og'an tiykarlanip juwmaq shig'arip bolmaydi. Gazlardin' nur tarqatiwi bolsa butinley basqasha ko'riniste ha'm tekseriliwshi u'lginin' quramina baylanisli boladi. Sol sebepli emission analizde zatti qozg"atiwdan aldin oni bue halatina o'tkiziw kerek. U'lgini jariqliq deregine kiritip buwlatiladi ha'm qozg'atiladi. Jariqliq derekleri sipatinda joqari temperaturali jalin yaki turlishe elektr zaryadlardan: ha'm elektr ushqinlarinan paydalaniladi.
Jariqliq dereklerindegi joqari temperatura (min,'lap ha'm onmin'lap gradus) ta'sirinde ko'pshilik zatlardin' molekulalari atomlarg'a tarqaladi. Sonin' ushin emission usillar tiykarinan atom analizi ushin ha'm kemnen-kem hallarda molekula analizi ushin xizmet qiladi. Jariqliq dereginin,' nurlaniw u'lgide qatnasiwshi barliq elementler atomlarinin' nurlaniwinan jig'iladi.Analiz ushin ha'r bir elementtin' nurlaniwin o'z aldina u'yreniw kerek. Bug'an optik spektral asba'plar arqali a'melge asiriladi.. Olarda tolqin uzinlig'i tuwrisindag'i jariqliq nurlari bir – birinen fazada ajratiladi. Jariqliq dereginin' tolqin uzinliqlari boyinsha ajratilg'an nurlaniwi spektr dep ataladi.
I = a׳ ∙ a ″ ∙ C = a ∙ C
Ta'jribede gu'zetilgen baylanislardi Lomakin ten'lemesi aniq ko'rsetedi.
I = a ∙ CV
Bunda nur jutiw koeffitsenti – a kontsentraciyag'a baylanisli boladi.
Mug'darli spektral analiz a'maliyatinda, a'dette o'z aldina siziqtin' intensivliginen emes, ba'lki tu'rli elementlerge tiyisli bolg'an eki spektr siziqlari intensivlikleri qatnasinan paydalaniladi. Sonday qilip, elementtin' kontsentraciyasi menen baylanisli bolg'an qasiyeti tarzinde aniqlaniwshi element sizig'i intensivliginin' sol spektrdag'i basqa element sizig’inin' intensivligine qatnasinan paydalaniladi.
Aniqlaniwshi element sizig'i a'dette analitik siziq dep ataladi ha'm onin' intensivligi Ia menen belgilenedi, yaki oni aralaspa sizig'i delinip, intensivligi Iar menen belgilenedi. Ekinshi siziq a'datte salistiriw sizig'i delinedi ha'm ol intensivlikler qatnasi tek aniqlaniwshi zat kontsentraciyasina baylanisli biraq qozg'atiw sharayatina ha'm spektrdi kiritiwge baylanisli bolmaytin etip tan'lanadi. Bazibir tekseriliwshi u'lgige ishki standart, yag'niy sizig'inan salistiriw sizig'i ta'rizinde paydalanilatug'in element kiritiledi. Quraminda birer elementtin' mug'dari ko'p bolatug'in u'lginii analiz qiliwda salistiriw sizig'i sipatinda a'dette sol elementtin' sizig'i tan'lanadi. Ma'selen, polatlardi analiz qiliwda salistiriw sizig'i sipatinda temir spektrinin' sizig'inan paydalaniladi. Salishtiriw sizig'inin' intensivligi It penen, eger siziq negizge tiyisli bolsa oni negiz sizig'i deb atap Uneg penen belgilenedi.
Bul halda analitik siziq ha'm negiz sizig'i ushin Lomakin ten'lemesi to'mendegishe boladi:
I_nam= a׳ ∙ Cβ_nam I_neg = ∙ a ″ ∙ CV_neg
yaki olardin' qatinaslari
I_nam a׳ ∙ Cβ_nam a׳ ∙ Cβ_nam∙ Cβ_nam = a ∙ CβI_neg a ″ ∙ CV_neg a ″ ∙ CV׳_nam
Bul ten'leme intensivlikler qatnasi ha'm elementtin' u'lgidegi kontsentraciyasina tiyisli ekeninil ko'rsetedi. Bul mug'darli spektral analiz usillarinin' tiykarg'i tenlemesi esaplanadi.
Zattin' kontsentraciyasi menen spektr siziqlarinin' intensivligi arasindag'i baylanisliliq a'melde etalonlar ja'rdeminde tabiladi. Ximiyaliq qurami aniq ma'lim bolg'an zatlar ha'm materiallardin' u'lgileri etalon delinedi. Etalonlarg'a to'mendegi qatan' talaplar qoyiladi:
1) qurami, tayyarlaniwi, ishlanishi, formasi ha'm basqa ko'rsatkishleri boyinsha etalonlar sol shiykizatlar arqali yaki o'nimlerdin' tekserilip atirg'an u'lgilerine toliq tuwri keliwi kerek;
2) etalonlar o'zinin' ximiyaliq qurami ha'm du'zilisi boyinsha basqa bir jinisli boliwi mu'mkin.
3) etalonlardin' ximiyalıq quramı tu'rli analitik usıllarda ha'm tu'rlishe laboratoriyalarda bir- birine qatinasisiz tu'rde tekserilgen bolıwı kerek.
Birinshi, en' a'piwayı ha'm usının' menen birge anıqlıg'ı kemrek usıl boyinsha, anıqlanatug'in elementtin' bir standart eritpesi tayarlanadı. Bul standart eritpede mu'mkin shekem ha'mme biygana elementler quramı ha'm mug'darı shama menen analiz etiletug'in eritpe quramı menen birdey etip alınadı. Da'slep standart eritpe vst jalıng'a pu'rkelip fototok ku'shi o'lshenedi keyin bolsa tap sonday sharayatta analiz etiletug'in eritpe fototok ku'shi o'lshenedi. Anıqlanatug'ın element kontsentraciyası to'mendegi formula arqalı esaplanadı :
S_x= S_st I_x / I_st

Bunda S_st - anıqlanatug'ın elementtin' standart eritpedegi kontsentratsiyası ;

S_x- analiz etiletug'ın elementti eritpedegi kontsentraciyası ;
I_st- standart eritpe fototok ku'shi;
I_x - analiz etiletug'ın eritpe fototok ku'shi;
Eger I_st - dı' tabılg'an ma'nisi I_x - dın' ma'nisinen u'lken pariq qilsa, ol halda tabıw anıqlıg'ın asırıw ushın kontsentraciyası S_x - g'a jaqın bolg'an ekinshi standart eritpe tayarlanadı ha’m ha'mme o'lshewler ta'kirarlanadı ha'm tag'ı qayta S_x esaplanadı ha'm bunday standart eritpeler bir neshe ma'rte tayarlaniwi da mu'mkin, bunın' menen bul usıldın' anıqlıq da'rejesin asırıw mu'mkin.