Mamasoli jumaboyev

KAVSAR  TURDIYEVÀ
(1958- yilda  tug‘ilgan)

---

303
Gullar  ekib,  daraxtlarni  oqlaganlar,
Òabiatning  go‘zalligin  saqlaganlar,
Jonzotlarga  kimda  mehr  kuchli,  mo‘ldir,
Bilib  qo‘ying,  bunday  bola  yaxshi,  zo‘rdir.
Kichik  maktab  yoshidagi  bolalarga  mo‘ljallangan  „Mard
o‘g‘lonlar  bo‘lamiz“  she’ri  ham  ota  va  o‘g‘ilning  savol-javobi
tariqasida  beriladi.  Unda  xalq  og‘zaki  ijodi  mahsuli  bo‘lgan
maqollardan  unumli  foydalanadi  va  bolalarga  ommabop,  sodda
tilda  o‘z  fikrlarini  ifodalaydi.  Aynan  savol-javob  shakli  she’rda
xuddi  samimiy  suhbat  ko‘rinishini  namoyon  qiladi  va  o‘quv-
chining  ishonchini  oqlaydi:
— Òog‘ni  baland  demangizlar,
Istasangiz  yiqasiz,
Raqiblarni  kuchli  demang,
G‘ayrat  qiling,  yengasiz.
Mard  bo‘linglar,  botir  bo‘ling,
Shu  otangiz  tilagi.
Ezgu  ishga  qodir  bo‘ling,
Yigitga  shu  keragi.
— Ha,  dadajon,  qo‘rqmaymiz  biz,
Mard  va  polvon  bo‘lamiz.
Ishonchingiz  oqlash  uchun
Kuch-qudratga  to‘lamiz.
Umuman,  shoiraning  vatanparvarlik  mavzusidagi  ko‘pgina
she’rlarida  Vatan  uchun  yosh  avlodning  mas’ulligi,  ular  shu
yurt  ravnaqi  uchun  kuch-g‘ayratlarini  ayamasliklari  kerakligi,
ona-Vatanning  yaratib  berayotgan  imkoniyatlaridan  to‘laqonli
foydalanishlari  o‘zlarining,  shu  bilan  birga,  Vatanning  yuksa-
lishiga  olib  kelishi  yaqqol  ko‘rsatiladi.  Chunki  yurt  farzandi
o‘sha  elning  bir  bo‘lagi,  ular  bir-birini  to‘ldiradi  va  bir-biriga
kerak:
Vatanim  qaydadir?
Qalbim  so‘roqlar,
Yuragim  bog‘langan
Yaqin-yiroqlar.
Vatan — yuragimning
Òug‘ilgan  joyi.
O‘lkamning  quyoshi,
Yurtimning  oyi.

---

304
Vatanim  jismida
Men  ham  bir  bo‘lak,
Vatanim  menga-yu,
Men  unga  kerak.
Yuqoridagi  she’rda  Vatan,  uning  qismlari,  bo‘laklari,  ya’-
ni  uni  tashkil  qiluvchilari  quyosh,  oy,  zamin  uyg‘unligi  ta-
rannum  etiladi.
Agar  bu  yerda  Vatan  obrazi  lirik  talqin  etilsa,  „Vatan  iq-
bol  kutar“  she’rining  har  bir  misrasi  go‘yo  harakat  uchun
dasturdek  jaranglaydi:
Senda,  menda,  bizda,
Har  bir  o‘g‘il-qizda
Yagonadir  Vatan,
Asra  uni  har  dam.
Sendan,  mendan,  bizdan,
Har  bir  o‘g‘il-qizdan
Vatan  iqbol  kutar,
Bizga  imkon  tutar.
„Bu  bizning  O‘zbekiston“  she’ri  esa  respublikamiz  vilo-
yatlarining  o‘ziga  xos  jihatlarini  iftixor  bilan  tarannum  etadi.
Bu  she’rda  ham  bolalar  uchun  qulay  savol-javob  shakli  tan-
lanadi:
— Qaysi  yurtning  nonlari
Kiritadi  jonlarni?
— Minoralari  baland
Samarqand  bu,  Samarqand!
Kavsar  Òurdiyevaning  so‘nggi  yillardagi  ijodida  turkum
she’rlar  katta  o‘rin  tutadi.
Bu,  eng  avvalo,  kichik  bog‘cha  yoshidagi  bolalar  uchun
mo‘ljallangan  „Harakatli  o‘yin“  she’rlari  turkumi.  Ular  „Òu-
g‘ilgan  kun“,  „Biz  aqlli  bolamiz“,  „Òozalik — go‘zallik“,  „Ba-
dantarbiya“,  „Òandirimiz“,  „Oftob  chiqdi  olamga“,  „Sich-
qonchalar  qo‘shig‘i“  va  ko‘pgina  boshqa  she’rlardir.  „Òug‘ilgan
kun“  she’ri  barcha  bog‘chalarda  harakatli  o‘yin  sifatida  tarbiya-
lanuvchilarni  tug‘ilgan  kun  bilan  qutlash  uchun  mo‘ljallangan:
A k b a r s h o h :
Gulshodaning  bugun  tug‘ilgan  kuni,
Davra  qurib  tabriklaymiz  biz  uni,

---

305
Bo‘yi  o‘ssin  bunaqa
(Bolalar  qo‘llari  bilan  baland  harakat  qilishadi).
Y i g i t :
Qizcha  bo‘lsin  bunaqa,  bunaqa
(Bolalar  qo‘llari  bilan  „a’lo“  harakatini  qilishadi).
Jumladan,  sichqonchalar  qo‘shig‘ida  jonivorlarni  jonlanti-
rish  orqali  bolalarga  axloq-odobning  ilk  saboqlari  beriladi:
Cha-cha-cha,
Salom,  sichqoncha.
Cho‘m-cho‘m-cho‘m,
Qilaylik  achom.
Chiy-chiy-chiy,
Yur,  o‘ynaylik-chi.
Cha-cha-cha,
Xayr  tonggacha.
Bu  she’r  ham  qofiyalarning  jarangdorligi,  harakatlarning
tezligi,  taqlidiy  so‘zlarning  ko‘pligi  va  bolalarga  tanish  so‘zlar
ishlatilishi  bilan  bolalar  diqqatini  o‘ziga  jalb  qiladi  va  tez  yod-
lanadi.  Xuddi  „Oftob  chiqdi  olamga“  she’ridagi  kabi:
Oftob  chiqdi  olamga,
Nuri  tushdi  xonamga.
Sen  quvnoqsan,  men  quvnoq,
Davraga  tushgin,  o‘rtoq.
Quvnoq  qo‘shiq  boshlanar,
Òaq-taq  qilar  poshnalar.
Òaq-taq-taq,  tuq-tuq-tuq,
O‘ynamagan  bizda  yo‘q.
Kavsar  Òurdiyevaning  ko‘plab  turkumlari  kasblarga,  ko‘-
chalarga,  hayvonot  olamiga,  dorivor  giyohlarga,  yo‘l  harakati
qoidalariga,  meva  va  sabzavotlarga  bag‘ishlangan.  Yana  uning
turli  shakldagi  alifbolari  ham  diqqatga  sazovordir.  Masalan,
Kavsar  Òurdiyevaning  qaysi  she’r  turkumini  o‘qimang,  unda
ma’naviy  barkamollikka  chorlash,  yurtning  ravnaqini  ko‘rish
istagi  barq  uradi.  „Òoshkent  ko‘chalari“  turkumiga  kiritilgan
„Mehribon“,  „Iltifot“,  „Orzu“,  „Vijdon  ko‘chasi“  haqidagi
she’rlari  bunga  misol  bo‘la  oladi.  Masalan,  „Vijdon  ko‘chasi“
she’rini  olaylik:
Ko‘chamga bosganing on,
Senda  uyg‘onar  vijdon.
20 — Bolalar  adabiyoti  va  ifodali  o‘qish

---

306
Menga  tomon  qadam  tashlaysan,
So‘ngra  o‘ylay  boshlaysan.
Xafa qilgan kishingni,
Qilgan  yomon  ishingni.
O‘tgan  bo‘lsa  ayb-qusur,
Borib  so‘raysan  uzr.
Hatto  og‘ir  bo‘lsa  ham,
Xatolaring  olgach  tan.
Vijdoningni  sozlaysan,
So‘ngra  nafas  rostlaysan.
Bu  she’rlar  kichik  yoshdagi  o‘quvchilar  ko‘z  o‘ngida  vij-
don,  mehr,  iltifot  kabi  mavhum  tushunchalarni  jonlantirishga
yordam  beradi.  Uning  kasblar  haqidagi  1 — 4- sinf  o‘quv-
chilariga  mo‘ljallangan  she’rlari  100  ta  kasbga  bag‘ishlangan  va
ular  turli  hajmga  ega:  1- sinf  uchun  4  qator,  2- sinf  uchun
6  qator,  3- sinf  o‘quvchilari  uchun  8  qator,  4- sinf  o‘quv-
chilari  uchun  12  qatordan  iborat  va  turli-tuman  kasblarni  o‘z
ichiga  oladi.
Masalan,  „Kinolog“  yoki  „Landshaft  dizayneri“,  „Labo-
rant“,  „DAN  xodimi“,  „Ofitsiant“,  „Òelefon  operatori“,
„Etnolog“,  „Ixtiolog“  va  boshqalar.
Mana  „Landshaft  dizayneri“  she’rini  o‘qib  ko‘raylik:
Landshaft  ne?  O‘ylab  qara,
Bir  xil  yer  bu,  manzara.
Bir  xillikni  bezay  der
Shu  sohada  dizayner.
Rassom  sezgisi  hamda
Yuksak  did  bordir  unda.
Binoga  bo‘lsin  monand,
Maydonda  ko‘kat,  daraxt.
Naqshdek  ekilgan  gullar
Go‘zal  tus  hosil  qilar.
Eng  oddiy  ko‘rimsiz  joy,
U  bo‘lsa  ochar  chiroy.
„Kasblar  alifbosi“  haqidagi  she’rda  turli  kasbni  orzu  qil-
gan  bolalar  ana  shu  sohada  eng  mahoratli,  eng  bilimdon  va
yurtining  obro‘-e’tibori  uchun  xizmat  qilishni  orzu  qiladi.  Ma-
salan,  agronom  oyga  tarvuz-qovunlar,  paxta  ekib,  ularni  kar-

---

307
von  orqali  yerga  yuborishni  orzu  qiladi.  Bog‘bon  yangi  nav
yaratishni  xohlaydi.
Harflar  haqida  juda  ko‘p  she’rlari  mavjud.  Masalan,
„Harflar  ustaxonasi“,  „Bemor  „B“ “,  „Harflar  she’r  yozish-
gani  haqida“.  Ularda  she’rlarni  ma’rifiy  va  ma’naviy  maqsadi
birlashib  ketadi  va  o‘quvchida  zavq  uyg‘otadi.  Bola  ruhiyati-
ning  turli  qirralari  aks  etadi.
Kavsar  Òurdiyeva  bir  she’rida  harflarning  shakli  haqida
ma’lumot  beradi.  Masalan:
„A“  harfi  ko‘p  yoshidan,
Alifbening  boshida.
O‘xshar  ikki  oyoqqa,
Òomga,  ikki  tayoqqa.
Shoira  hatto  to‘rtliklarga  ham  quvnoqlikni,  tarbiyani  va
ma’rifatni  joylaydi.  Masalan,  „V“  harfiga  yozilgan  she’r:
„A“  harfga  qo‘shsang  meni,
„Va“  deb  bog‘layman  seni.
Nimadir  bir  jon-u  tan?
Men,  oilam  va  Vatan.
Yoki  „P“  harfiga:
Paqillog‘i  paqillab,
Yursa  kimdir  laqillab,
„P“  harfidan  beomon,
Bir  so‘z  kelar — „Pushaymon“.
Kavsar  Òurdiyevaning  ko‘pgina  she’rlari  sujetli.  Ularda
qahramonlar  o‘zlarining  aynan  bolalarcha  xulq-atvori  bilan
kattalarni  bolalikka  qaytarsa,  kichik  o‘quvchilarni  hayratga
soladi.  Ularning  beg‘ubor  qalbi  va  orzu-tilaklari  aks  etadi.  Ma-
salan,  „Òelefon“  she’rida  telefondan  ikki  opa-uka  tinmasdan
oyisiga  qo‘ng‘iroq  qilishi  tabiiy  aks  etgan.  Mana,  ular  qo‘shni
bolalarni  uyga  taklif  qilib  mehmon  qilishdi.  Sovitgichdagi  bor
yegulikni  „quritishdi“.  Mana,  qo‘shnisi  o‘z  bolasini  qarab
turish  uchun  tashlab  ketdi.  Ular  butun  uyni  boshiga  ko‘tarib,
bolakayni  zeriktirmaslik  uchun  uni  ot  bo‘lib  mindirishdi,  oy-
nani  sindirishdi.  Keyin  yuqori  qavat  balkonidan  uning  yelka-
sidan  ushlab,  pastdagi  voqea-yu  manzaralarni  tomosha  qildi-
rishyapti.  She’r  quyidagicha  yakunlanadi.  Bolalar  onasiga  te-
lefon  qilib,  shu  haqida  xabar  berishadi:

---

308
Endi-chi,  balkon  osha
Qilayapmiz  tomosha.
Uni  mitti  qushlardek
Yelkasidan  ushladik.
Ko‘ylagidan  tutyapmiz,
Onasini  kutyapmiz.
Pastga  qarar  biz  bilan,
Gaplashsinmi  siz  bilan?
Go‘yo  qolganday  tildan,
Oyim  „oh“  dedi  birdan.
Yo  telefon  buzildi,
Yo  simlari  uzildi¾
Kavsar  Òurdiyevaning  qahramonlari  quvnoq,  ochiqko‘n-
gil,  biror  noto‘g‘ri  ish  qilib  qo‘yishsa,  albatta,  o‘z  xatolarini
tushunishadi.  Yoki  bo‘lmasa,  bu  xatolarni  o‘quvchi  anglaydi
va  uni  o‘zida  tuzatishga  harakat  qiladi.
Uning  mumtoz  bolalar  she’riyati  namunalariga  aylangan
„Oyim  bilan  arazlashdim“,  „Yodlasam  bo‘lmasmidi?“,  „Kat-
tamanmi  yo  kichik?“,  „Yozma  ish“,  „Momaqaldiroq“  kabi
she’rlari  bolalar  adabiyotiga  bag‘ishlangan  turli  anjumanlarda
yuqori  baholangan.  „Yozma  ish“  va  „Yodlasam  bo‘lmasmidi?“,
„Momaqaldiroq“  she’rlari  esa  „Zumrasha“  bolalar  hajviy  ki-
nojurnalida  ekranlashtirilgan.
„Yodlasam  bo‘lmasmidi?“  she’rida  kichik  qahramon  mak-
tabga  she’rini  yodlamay  boradi  va  dars  oldidan  mo‘jiza  sodir
bo‘lishini  intiqlik  bilan  kutadi.  U  hamma  narsaga  rozi:  shan-
balikka  chiqishga  ham,  hatto  shifokor  kelib  hammaga  ukol
qilishiga  ham.  Ammo  mo‘jiza  sodir  bo‘lmadi:  o‘qituvchi  ham-
madan  she’r  yodlab  berishni  so‘raydi.
Shoiraning  „Sumalak  va  ming  tilak“,  „Irkitvoy  va  Kir-
ketjon“  kabi  she’riy  ertaklarida  voqealar  zanjirli  bo‘lib,  ular
eng  kichik  yoshdagi  o‘quvchilar  ongiga  tezroq  yetib  boradi.
Irkitvoy  pashsha  bilan  do‘st  bo‘lib,  avval  qo‘shni  qizcha,
so‘ng  qo‘shni  amaki,  keyin  oyisi  oldiga  uchib  boradi,  ammo
uni  hech  kim  tanimaydi.  Mazkur  she’riy  ertak  ozodalik  tar-
g‘ibotining  eng  go‘zal  namunasidir.
Uning  „Sumalak  va  ming  tilak“  she’riy  ertagi  milliy  qad-
riyatlarimizning  bolalar  tarbiyasidagi  ahamiyatini  ko‘rsatadi.
Qizaloq  sumalakka  solish  uchun  toshlar  yig‘ish  bahonasida

---

309
tilaklar  ham  yig‘adi.  Kapalak,  uloqcha,  oyisi,  opoqi,  do‘stdan
tilaklar  oladi.  Òilaklarning  bari  ezgu.  She’r  shunday  bosh-
lanadi:
Ketdi  sovuq,  ketdi  qor,
Salom,  go‘zal  gulbahor.
Salom,  navro‘z,  yashillik,
Ezgulik  va  yaxshilik.
Kavsar  Òurdiyevaning  hozirgi  zamon  o‘zbek  bolalar  she’-
riyatida  o‘z  ovozi,  o‘z  uslubi  bor.  Uning  she’rlari  yosh  avlod
tarbiyasida  katta  ahamiyatga  ega.