Mamasoli jumaboyev

SAFO  OCHIL
(1942 — 2009)

---

259
nidir.  Shoir  ramziy  ifodalash  orqali  o‘zining  falsafiy  fikrlarini
bolalar  tilida  jonlantirishga  harakat  qiladi.  Bu  o‘rinda
„Kungaboqar“  she’ri  diqqatga  loyiq:
Kungaboqar  muloyimdir,
Uyati  bor.
O‘ziga  xos  qiziq,  ajib
Odati  bor —
Òunda  yerga,  kunduz  esa
Kunga  boqar.
Shu  boisdan  yer-u  kunga
Birday  yoqar.
Qorni  to‘ygach,  „yig‘ib  olar“
U  esini.
Quyoshga  ham  ko‘rsatadi
Yelkasini¾
Bu  she’rda  o‘zbek  xalq  og‘zaki  ijodiga  xos  botiniy  pa-
rallelizm  uslubi  gavdalangan.  Kungaboqarning  o‘ziga  xos
xususiyatlari,  o‘sishi,  „yashash“  tarzi  yashirin  ravishda  inson-
ga  qiyoslanadi.  Darhaqiqat,  ayrim  laganbardor  odamlarning
rahbar-u  amaldorlarga  yaltoqlanishi,  ularning  og‘ziga  qarab
turishi  va  ularga  egilib-bukilib  turish  manzaralari  barchaga
ayon  va  ma’lum.  Qolaversa,  hayotda  ba’zi  kishilar  borki,  ular
ishi  bitgach,  yaxshilikni  tez  unutadilar,  ezgulik  qilgan  insonga
hatto  „yelkasini  ko‘rsatadi“lar.  She’rda  shu  lavhalar  badiiy
jihatdan  yaxshi  tasvirlangan.
„Soyam  bilan  o‘ynayman“  she’rida  ayrim  subutsizlar  tim-
soli  yorqin  ifodalangan.  Bola  o‘z  soyasi  bilan  do‘st  tutinadi,
o‘ynaydi.  Biroq  soya  esa  bola  yursa-yuradi,  tursa-turadi.
Bolada  qiziq  bir  xususiyat  bor.  Kimdir  uning  qilgan
ishini,  xatti-harakatini  takrorlayversa,  aytgan  so‘zini  bot-bot
aytaversa,  „Meni  ermak  qilyapti“  deb  undan  jahli  chiqadi.
„Soyam  bilan  o‘ynayman“  she’ridagi  lirik  qahramon  ham  shu
holatga  tushadi  va  o‘z  soyasiga:
Ey,  soyajon!
Qilmagin  ermak.
Shunday  qilsang,
Do‘stmassan,  demak, —
deya  tanbeh  beradi.  Lekin  soya  „bilganidan  qolmaydi“.
Shunda  lirik  qahramon  o‘zining  ichki  ruhiy  holatini,
kichkintoylarga  xos  iztirobini,  noroziligini  to‘kib  soladi:

---

260
„Po‘m“  desam-da,
Ergashib  kelar.
Undan  odam
Qanday  qutular?!
Shoirning  „Qo‘rqoqlik“  she’rida  yosh  lirik  qahramon  no-
haqlikka,  adolatsizlikka,  loqaydlikka  qarshi  isyon  ko‘taradi.
Shu  isyon  ruhi  badiiy-publitsistik  uslub  orqali  tasvirlanadi:
— Dada,  katta  bir  bola
Meni  nohaqdan  urdi.
Yordam  bermay  o‘rtog‘im
Qo‘rqoqlik  qilib  turdi.
Murg‘ak  bola  og‘ir  ahvolga  tushganida  o‘rtog‘ining  hi-
moyasini  kutadi.  Shunda  o‘rtog‘i  ko‘maklashmasa,  yonini
olmasa,  u  iztirob  chekadi.  Va  bola  dadasidan  so‘raydi:
Sizni  ham  men  singari,
Birov  nohaq  urganmi?
Shunda  do‘stingiz  chetda
Yordam bermay turganmi?
Bu  holat  nafaqat  bolalarga,  balki  kattalarga  ham  xosdir.
Bir  kishi  ikkinchi  kishini  begunoh,  adolatsiz  ravishda  xafa
qilsa  yoxud  xo‘rlashga  harakat  qilsa,  bundan  og‘iri  bo‘lmaydi.
Darhaqiqat,  shunday  noxush  hodisalar  uchrab  turadi.  Shoir-
ning  „Qo‘rqoqlik“  she’rida  tasvirlangan  voqea-hodisada  hayot
uyg‘unligi  bilan  she’riy  uyg‘unlik  bir  butun  yaxlitlikka  ega.
Bolalar  shoiri  kichkintoylar  hayot  tarzini,  ichki  dunyo-
sini,  fe’l-atvorini,  ruhiy  kechinmalarini,  fikrlash  darajasi  va
ko‘lamini,  eng  asosiysi,  ularning  shirin,  chuchuk  tilini  yaxshi
bilishi  asosiy  mezondir.  Shoir  Safo  Ochil  she’rlarini  o‘qir
ekanmiz,  uning  shu  fazilatlarini  kuzatamiz.
Odatda,  bolalar  tabiat  manzaralarini,  hayvonot  va  qush-
lar  dunyosini  boshqalardan  ko‘ra  ko‘proq  sevadilar,  o‘zgacha-
roq  his  qiladilar  va  idrok  etadilar.  Shoir  she’rlarida  bolalarning
shu  xislatlari  badiiy-falsafiy  jihatdan  aniq  tahlil  qilinganki,
ular  murg‘ak  qalblarning  ruhiyatiga  samarali  ta’sir  qila  oladi.
„Yarador  qushcha“  she’rida  ilgari  surilgan  badiiy-tarbi-
yaviy  g‘oya  qushlarga  nisbatan  mehr,  g‘amxo‘rlik  tuyg‘ularini
shakllantirishga  yordam  beradi.  She’rda  poetik  voqea-topilma
tush  orqali  ifodalanadi  va  nazmiy  til  orqali  „so‘zlab“  beriladi.
Kichkintoyning  o‘zi  tushida  uchib  yuradi.  Yonginasida  ucha-

---

261
yotgan  qushchani  otishadi  va  bola  qulayotgan  yarador  qush-
chani  ushlab  oladi.  Keyin  yaralarini  bog‘lab,  unga  yordam
ko‘rsatadi.  Lirik  qahramon  qushchaning  chekayotgan  azobi,
qiynalib  chirqirashiga  chidolmay  yig‘lab  yuboradi,  uyg‘onib
ketadi  va  deydi:
Òushdagidek  ne  uchun
Uchib  yura  olmayman?
Yarador  qushchamni  men
Nahot  ko‘ra  olmayman?
Òushidagi  kabi  ucholmasligidan  afsuslanish,  yarador  qush-
chasiga  rahm-shafqat  va  uni  sog‘inish  ruhi  bola  vujudini  qam-
rab  olgan.  Boshqacha  aytganda,  murg‘ak  qalbda  sog‘inch  dar-
dini  uyg‘otish  va  shakllantirish  lirik  yo‘sinda  talqin  qilingan.
„Yarador  qushcha“  she’rining  ikkinchi  qismida  avvalgi
poetik  ma’no  va  maqsad  ravshanlashtiriladi.  Ya’ni  o‘yinqaroq
bolaning  toshbag‘irligi,  ozor  chekkan  qushning  iztirobi  va  ni-
hoyat,  rahmdil  kichkintoyning  odobliligi  va  mehr-oqibati  so-
kin  ohangda  kuylanganki,  bu  turfa  fe’l-atvorlar  o‘quvchi  ru-
higa  samarali  ta’sir  etadi.
O‘yinqaroq  bola  sopqonidan  tosh  otib,  qushni  yerga  qula-
tadi.  Boshqa  bir  bola  tiðirchilab,  chalajon  yotgan  qushchani
mushukdan  olib  qochadi  va  unga  in  yasaydi,  malham  qo‘yib,
yarasini  bog‘lab,  don-dun  berib,  parvarish  qiladi.  Qushcha  esa
yarasi  tuzalgach,  qafasda  zerikadi.  Rahm-shafqatli,  odobli  bola
uning  bu  holatini  his  qiladi:
Òuzalgach  asta-sekin,
Zerikdi  u  qafasda.
Qolgan  kabi  armonda,
Uchsam  derdi  osmonda.
Uni  yaxshi  ko‘rardim,
Darrov  qo‘yib  yubordim.
Shoirning  „Men“i  tutqunlikda  qiynalayotgan  qushchani
ozod  qiladi.  U  bundan  zavq-shavq  oladi.  Bu  yerda  ozodlik,
erkinlik  bola  tilidan  falsafiy  yo‘sinda  ifodalangan.  Yuqorida  ay-
tilgan  poetik  ma’noni  ochib  berish  uchun  muallif  jonli  hikoya
uslubini  tanlaganki,  u  she’rga  nafis  va  ohangdor  pafos  hamda
joziba  bag‘ishlagan.
Safo  Ochil  „Òog‘  lavhalari“  (turkum),  „Mudraydi  qish-
loq“,  „Ey,  qor“,  „Qor  bola“,  „Qish“,  „Oqshom“,  „Ko‘klam

---

262
qo‘shig‘i“  she’rlarida  tabiat  manzaralarini  chizish  orqali  mur-
g‘ak  bolalarning  estetik  didini  shakllantirish,  „Kurashchi  bo-
la“da  sportga  mehr,  „Xazonlarni  supurmang“da  insonparvar-
lik,  „Yaxshilikning  yovlari“da  ezgulikning  yovuzlik  ustidan
tantana  qilishi,  boshqa  ko‘pgina  she’rlarida  esa  Vatanga  mu-
habbat,  ota-onaga  hurmat  singari  tuyg‘ular  rango-rang  bo‘-
yoqlarda  chizilgan.
Safo  Ochil  bolalar  qo‘shiqchiligini  rivojlantirishga  samarali
hissa  qo‘shgan  shoir.  Uning  qo‘shiqbop  she’rlari  sodda,  tili
ravon,  sermazmun,  ohangdor,  shuningdek,  ularning  har  biri
muayyan  poetik  maqsadga  yo‘naltirilgan.  Shuning  uchun
shoirning  aksariyat  she’rlari  osongina  kuyga  tushadi.  Bastakor
ularga  qiynalmasdan  kuy  bastalaydi,  jajjigina  ijrochi  osongina
kuylay  oladi.  „Gul  ekaman“,  „O‘z  tilim“,  „Ota-ona  duosi“,
„Osmonimiz  tiniq  bo‘lsin“  kabi  she’rlar  shular  jumlasidandir.
Masal  bolalarning  sevgan  janrlaridan  hisoblanadi.  Chunki
qushlar,  sudralib  yuruvchilar,  hayvonlar  va  shu  kabilarning
xatti-harakati,  ularning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  goh  kulgili,
goh  satirik  yo‘sinda  tasvirlanadi.  Safo  Ochilning  „Qarg‘a  va
Bulbul“,  „Ilon  va  Tiðratikan“  „Òuya  bilan  Kuchuk“,  „Òovuq
va  simob  pantomimasi“,  „Qurbaqa  va  sigaret“  singari  masallari
badiiy  yuksak  mahorat  bilan  bitilganki,  ular  bolalarning  diq-
qatini  o‘ziga  tortadi.
Xayoliy  ramz  va  timsollar,  kutilmagan  hayotiy  voqea  va
hodisalar,  odatdan  tashqari  o‘xshatish  va  istioralar,  go‘zal  tas-
nif  va  tasvirlar,  g‘aroyib  sarguzashtlar,  mardlik  va  shu  kabi
badiiy  unsurlar  muayyan  sujet  chizig‘ida  birlashadi.  Bunday
hikmatlarga  boy  dialektik  yaxlit  topilma  bolalar  diqqat-e’tibo-
rini  qozonadi,  o‘z  „bag‘ri“ga  ohanrabodek  tortadi.  Bu  doston,
ertak  va  afsonalarga  xos  badiiy-estetik  xususiyatdir.
Shoir  Safo  Ochil  qalamiga  mansub  doston  va  ertaklar
ham  shunday  fazilatlarga  ega  bo‘lib,  ularda  badiiy  jozibasi  bilan
murg‘ak  qalblardan  tez  o‘rin  olish  qudrati  mavjud.  Adibning
doston  va  ertaklarida  faqatgina  ta’sirchan  badiiylik  emas,  balki
ularda  voqea-hodisalarni  tahlil  va  tadqiq  etish  samarali  ko‘zga
tashlanadi.  Darhaqiqat,  shoir  har  bir  asariga  badiiy-ijodiy  va
ilmiy-nazariy  jihatdan  yondashadi.
Shoirning  „Gavhartosh“  ertak-dostoni  xalq  ichida  tildan
tilga  ko‘chib  yurgan  bir  afsonaning  sujet-voqeasi  asosiga
qurilgan  bo‘lib,  unda  ota  qadri,  uning  ma’naviy-axloqiy  hik-

---

263
matlari  badiiy  ifodasini  topgan.  Dostonning  lirik  qahramoni
muayyan  jamiyatda  asrlar  osha  axloqiy  qonuniyatga  aylanib
qolgan  urf-udum  va  an’analarga  qarshi  bosh  ko‘taradi.
Chambil  degan  mamlakatda  ota  yoxud  ona  qarigach,  ular
tog‘  ortiga — ilonlar  makoniga  olib  borib  tashlangan.  Jur’at
shohlarning  udumga  aylangan  bu  farmonidan  nafratlanadi:
Farmoningga  ming  la’nat,  ey  Shoh,
Farmoningdan  o‘rgildik,  tojdor.
Udumlaring  tufayli,  e  voh,
Nahot  bola  Otaga  ag‘yor!
Shoir  „o‘rgildik“  so‘zini  ko‘chma  ma’noda  ishlatgan  bo‘-
lib,  u  nafratlanish  ma’nosini  ifodalaydi.  Bu,  o‘z  navbatida,
she’rga  poetik  effekt  (samara,  pafos)  baxsh  etgan  va  fikr
ta’sirchanligini  oshirishga  xizmat  qilgan.
Lekin  Jur’at  ham  taqdirga  tan  berib,  otasini  yelkasiga  or-
tib,  ilonlar  saltanatiga  yaqin  joyda  bir  xarsangtoshga  o‘tqizib,
dam  oladi.  Shu  yerda  otasining  aytgan  so‘zlari  farzand  qalbini,
uxlab  yotgan  tuyg‘usini  uyg‘otadi:
Men  ham  senday  sher  kabi  olg‘ir,
Kuchga  to‘lgan  yigit  bo‘lganman.
Qirq  yil  burun  bobongni,  axir,
Shu  tosh  uzra  olib  kelganman.
Shu  to‘rtlik  ma’nosida  „Qaytar  dunyo“,  „Keyinchalik  bu
qismat  sening  ham  boshingga  keladi“  degan  hikmat  yashirin.
Biroq  bu  hikmat  bolalar  tafakkuriga,  dunyoqarashiga  va  ichki
dunyosiga  mos  keladigan  til  va  sodda  badiiy  uslub  bilan  beril-
ganki,  uni  yosh  kitobxon  tez  va  aniq  tushuna  oladi.
Xalqimizda  „Qari  bilganni — pari  bilmas“  degan  naql  bor.
Uning  ma’nosi  ertak-dostonda  hayot  haqiqati  orqali  ilmiy
jihatdan  asoslanadi.  Johil  shohga  dengizning  oqmas  qismi —
chuqur  soy  tubida  gavhar  ko‘rinadi.  O‘sha  hududdagi  yosh
yigitlar  gavharni  olib  chiqishga  majbur  qilinadi.  Biroq  uni
hech  kim  olib  chiqolmay,  suvga  cho‘kib,  halok  bo‘lishadi.
Navbat  Jur’atga  yetadi  va  bo‘lgan  voqeani  yerto‘ladagi  otasiga
bayon  qilib  beradi.  Ota  so‘raydi:  „Bormi  o‘sha  joyda  bir  da-
raxt?“  Jur’at  dedi:  „Ha,  bitta  chinor“.  So‘ngra  ota  gavhar  chi-
nor  tepasidagi  burgut  uyasida  ekanini  aytadi.
Darhaqiqat,  suv  ostida  ko‘ringan  gavhar  burgut  uyasidagi
gavharning  aksi  edi.

---

264
Bu  yerda  hayot  voqeasi  bilan  badiiy  to‘qima  uyg‘unla-
shib,  singishib  ketganki,  u  bolaning  fikrini  teranlashtiradi  va
shu  bilan  birga  unda  asar  davomida  o‘qishga  qiziqish  ortadi.
Bu  badiiy  tafakkurning  qudratidir.
Ertak-doston  boshqa  ertaklarga  xos  lirik  qahramonning
g‘alabasi,  ijtimoiy  Haqiqat  va  Adolat  tantanasi,  buyuk  kela-
jakka  ishonch  tuyg‘ularining  ifodasi  bilan  yakunlanadi.  Ya’ni
inson  hayoti  va  turmushini  oyoqosti  qiluvchi  g‘oyalar  ustidan
insonparvarlik,  qariyalarga  g‘amxo‘rlik,  vatanparvarlik  g‘oyala-
rining  muborak  tantanasi  asarning  asosiy  salmog‘ini  tashkil
qiladi.
Safo  Ochilning  „Burgut“,  „Nodir  pahlavon“,  „Òemirchi
boy  va  boyo‘g‘li“  kabi  ertaklari  ham  bolalarning  ma’naviy-
axloqiy  va  estetik  tarbiyasida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.
Umuman  olganda,  shoir  va  olim  Safo  Ochilning  deyarli
barcha  asarlari  milliy  istiqlol  g‘oyasi  bilan  sug‘orilgan  bo‘lib,
ular  milliy  bolalar  adabiyotining  ravnaq  topishida  muhim
o‘rinni  egallaydi.