Mamasoli jumaboyev



Download 12,91 Mb.
Pdf ko'rish
bet61/120
Sana31.12.2021
Hajmi12,91 Mb.
#220217
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   120
Bog'liq
bolalar adabiyoti va ifodali oqish (1)

LATIF  MAHMUDOV
(1935- yilda  tug‘ilgan)


218
rix  ham  yo‘q  ekanligini  bilgan  bolalar,  ayniqsa,  boboning
supa  o‘pirilib  tushganidan  kåyingi  holatini  ko‘rib,  o‘zlarini
o‘zlari  kåchira  olmaydilar.  Chol  esa  uyidan  chiqib,  supa
tomon  yurar  ekan:  „¾chinordan  o‘n-o‘n  båsh  qadam  narida,
anhor  bo‘yida  o‘rani  ko‘rib  to‘xtadi,  engashdi,  hassasiga
tayanib,  xuddi  surat  oldirayotgandåk  qimir  etmay  turib  qoldi.
Anchadan  kåyin  boshini  ko‘tarib,  ko‘z  oldi  jimirlashib  kåtdi,
oynagini  artmoqchi  bo‘lgandi,  qalqib  kåtdi,  anhorga  tushirib
yubordi.  Qaltirab  anhor  yoqasiga  cho‘kkaladi.  Yengini  shima-
rib,  oynagini  qidira  boshladi,  biroq  chuqur.  Qo‘lini  tortib,
hassasini  suvga  tiqib  ko‘rdi.  U  ham  yåtmadi.  Oynak  allaqa-
chon  oqib  kåtgan  edi.  Salim  bobo  suvga  qarab  ancha  o‘tirdi.
Kåyin  såkin  o‘rnidan  turdi.  Chinorning  tagiga  bir  qarab,
qoqila-qoqila  uyiga  qarab  kåtdi“.
Qariyaning  bunday  ayanchli  ahvolidan  va  ayniqsa,  bu  vo-
qåadan  kåyin  uning  kasal  bo‘lib  qolishidan  bolalar  qattiq
iztirob  chåkadilar.  Bu  ishda  faqat  o‘zlari  aybdor  ekanliklarini
o‘yladilar.  Va  qanday  bo‘lmasin,  cholga  taskin  bårishga,  unga
har  tomonlama  ko‘maklashishga  harakat  qiladilar.
„Chinor“  hikoyasi  hamon  såvib  o‘qilmoqda,  bolalarni  yax-
shilikka,  kåksalarga  ko‘mak  bårishga,  ajoyib  inson  bo‘lib  ka-
mol  topishga  da’vat  etib  kålmoqda.
Kimki  jismoniy  måhnatga  bårilsa,  jismoniy  tarbiya  hamda
sport  bilan  oshno  bo‘lsa,  u  hayotda  sog‘lom  va  tåtik  bo‘ladi,
oldiga  qo‘ygan  niyat-maqsadiga  erishadi,  tångqurlari  o‘rtasida
obro‘-e’tibor  qozonadi.  Yoki  aksincha¾
Yozuvchi  Latif  Mahmudovning  „Darvozabon“  hikoyasi-
ning  qahramoni  Orif  yuqorida  ta’kidlab  o‘tganimizdåk,  ik-
kinchi  toifadagi  bolalarga  kiradi.
Ko‘pchilik  bolalar  turli  dam  olish  maskanlarida  yozgi  ta’-
tilni  ko‘ngildagidåk  o‘tkazib,  sport  bilan  shug‘ullanib,  yangi
kuch-quvvat  to‘playdilar,  har  tomonlama  chiniqadilar.
Orif-chi?  U  na  jimoniy  måhnat  qiladi,  na  sport  bilan
shug‘ullanadi,  na  badiiy  kitob  o‘qiydi.  Kåchasi-yu  kunduzi
ovqat  yåb,  xomsåmiz  bo‘lib  qolganligini  Latif  Mahmudov
bolalarga  ta’sir  qiladigan  darajada  tasvirlab  båradi.
Hikoyani,  ayniqsa,  uning  quyidagi  parchasini  o‘qigan
har  bir  yosh  kitobxon  Orifning  bunday  qiyofasidan  kuladi  va
o‘zi  ham  shu  kuyga  tushib  qolmaslik  uchun  harakat  qiladi:
„¾ Qo‘shni  ko‘cha  futbol  komandasi  bilan  sayhonlikda  uch-


219
rashuv  bo‘ldi.  Orif  darvozabon  edi.  O‘yinga  aralashmay  qo‘ya
qol,  dåsak  ham  „Mån  bu  uchrashuvga  ataylab  kuch  yig‘gan-
man“,  dåb  turib  oldi.  Noiloj  ko‘ndik.
Shu  kuni  raqiblarimiz  darvozaga  o‘n  to‘rt  to‘p  kiritishdi.
Orif  Nishonov  koptok  tutaman  dåb,  har  gal  koptokdan  oldin
o‘zi  dumalab  darvozaga  kirib  kåtar  edi“.
Kånja  avlod  måhnatkash,  o‘qimishli,  kamtarin  bo‘lmog‘i
lozim,  aksincha,  maqtanchoqlik,  o‘ziga  ortiqcha  bino  qo‘yish
odobdan  emas.  Odobsizlik  aqlsizlik  hisoblanadi.  Kimki  bunga
e’tibor  bårmaydigan  bo‘lsa,  oqibati  yaxshilik  bilan  tugamaydi.
Shu  ma’noda  Latif  Mahmudovning  „Yong‘oq  bilan  tårak“
hikoyasi  muhim  tarbiyaviy  ahamiyat  kasb  etadi.
Ha,  yong‘oq  daraxtining  tanasi,  shox-shabbasi,  måvasi
butun  jonzotga  faqat  naf  kåltirgan.  Ammo  shunga  qaramay  u
juda  oddiy,  kamsuqum.  Endi  tårakka  e’tibor  qaratadigan  bo‘l-
sak,  u  juda  viqorli,  bo‘y-basti  bilan  kåriladiganlardan.
Tårak  yon-atrofidagi  dov-daraxtlarga,  ayniqsa,  yong‘oqqa
kun  bårmaydi,  „Mån  osmono‘parman,  go‘zal  daraxtlarning
go‘zaliman,  sån  måning  oldimda  hech  kim  emassan“,  dåydi.
Låkin  yong‘oqning  mana  bunday  javobi  va  tårakning  oxir-
oqibat  ahvoli  har  qanday  maqtanchoq,  odobsiz  bolalarga  ibrat
bo‘ladi,  dåb  o‘ylaymiz:
„¾ Tårak  yong‘oqning  gaplariga  yana  kulibdi,  ammo  uning
kulgisi  kuzga  kålib  yig‘iga  aylanibdi,  dåhqon  tårakning  voyaga
yåtganini  ko‘rib,  kåsib  olib  kåtibdi.  Kålgusi  yili  tårakning
to‘nkasidan  ingichka  novda  chiqibdi,  ko‘p  o‘tmay  u  ham
yong‘oqqa  yåtib  olib,  shunday  båso‘naqay  daraxt  bilan  yon-
ma-yon  yashayotganidan  noliy  boshlabdi.  Dåhqon  uning  ham
tagiga  arra  qo‘yibdi.  Har  to‘rt-båsh  yilda  tårak  to‘nkasidan
ko‘kargan  novda  kåsilib  kåtarmish-u,  ammo  odamlarni
to‘ydirgani  uchun  yong‘oq  hali  ham  bahaybat  qulochlarini
kång  yoyib,  o‘z  joyida  turganmish!“
Latif  Mahmudov  hikoyalari  mavzu  jihatdan  rang-barang.
Ularning  hammasida  bolalarning  qaynoq  hayoti  ufurib  turadi.
Adibning  dåyarli  barcha  hikoyalarida  bolalarni  qizg‘anchiq
bo‘lmaslikka,  katta-kichikka  måhribon,  g‘amxo‘r  bo‘lishga
chaqirish  („Bir  pud  tosh“);  ozoda  bo‘lish,  maktab  gigiyåna
qonun-qoidalariga  amal  qilish  („Qoyil  qilishdi“);  halol,  pok,
to‘g‘riso‘z  bo‘lish  („Attang“);  ko‘chat  ekish,  bog‘-rog‘larni
parvarishlash  („Gilos“);  ona  tabiatni  asrash,  avaylash,  unga


220
fidoyilik  ko‘rsatish  („Qibray“,  „Musicha“);  davrimizga  mu-
nosib  kasb-kor  egasi  bo‘lish  („Shokirning  tog‘asi“)  kabi  bola-
larni  qiziqtiradigan,  ularni  hayajonga  soladigan,  to‘lqinlantira-
digan  masalalar  yotadi.
Latif  Mahmudov  o‘zbåk  adabiyotida  qissa  janrini  rivoj-
lantirishga  ham  katta  hissa  qo‘shib  kålayotgan  iste’dodli  adib-
lardan  biri  hisoblanadi.  Adibning  „Eski  dutorning  sirlari“,
„Tog‘dagi  lolalar“,  „Tog‘da  otilgan  o‘q“,  „Ikki  dangasaning
sarguzashtlari“  kabi  qissalarini  o‘qimagan  yosh  kitobxon  to-
pilmasa  kårak.  Adib  o‘z  qissalarida  bolalarning  hayotlarini,  ez-
gu  niyat,  orzu  va  intilishlarini  yozadi.  Qissalarida  a’lo  va  yaxshi
o‘qishga  intilish,  jismoniy  tarbiya  va  sportga  bårilish,  kattalarni
hurmat  qilish  va  kichkintoylarga  yordam  qo‘lini  cho‘zish,
måhnatsåvar  va  ona-Vatanga  fidokor  bo‘lib  kamol  topish  kabi
masalalar  ilgari  suriladi.
Adibning  eng  jozibali,  bolalar  qalbini  o‘ziga  rom  etadigan
qissalaridan  biri  „Ikki  dangasaning  sarguzashtlari“dir.  Qissa
qahramonlari — Mirvali,  Botirlar  oddiy,  boshqalardan  farq
qilmaydigan  balalar,  ammo  xatti-harakatlari,  intilishlari  bir
jahon.  Ikkalasi  ham  yomon  o‘quvchilardan  emas.  Xulq-odob-
lari  ham  boshqalarga  manzur  bo‘ladigan  bolalardan.
Hamma  gap  adabiyot  muallimi  Alijon  Valiyåvichning  Bo-
tirning  dadasiga  maktub  yozib  bårishidan  boshlanadi.
Alijon  Valiyåvichning  bolalar  ma’qul  ko‘rmaydigan  bir
odati  bor.  Buni  Mirvali  tilidan  bårilishi  yanada  ishonchli
chiqqan:  „Siz  Alijon  Valiyåvich  juda  badjahl  odam  ekan,  dåb
o‘ylamang.  Alijon  Valiyåvich  birovga  qattiq  gapirmaydi,  urish-
maydi,  qovog‘ini  ham  solmaydi.  Hatto  aybingizni  ham  ayt-
maydi.  Gunohingiz  og‘ir  bo‘lsa,  ikki  enlik  xat  yozib  konvårtga
soladi,  yaxshilab  yålimlaydi,  sizning  oppoq  oqarib  kåtayot-
ganingizdan  zavqlanib,  båparvolik  bilan  qo‘lingizga  xatni  tut-
qazadi:  „Shuni  dadangizga  bårib  qo‘ying“.
Botir  o‘qituvchining  qo‘lidan  maktubni  olar  ekan,  dah-
shatga  tushadi,  nima  gunoh  ish  qilib  qo‘yganini  bilmay  o‘y-
xayolga  botadi.  Hamfikr,  do‘st,  sirdosh,  yursa-tursa  birga
bo‘ladigan  Mirvali  bilan  o‘qishda,  yurish-turishda  yo‘l  qo‘y-
gan  xatolarini  xo‘p  o‘ylashadi.  Ma’lum  bo‘lishicha,  ular  kun-
lardan  bir  kun  chollarga  salom  bårmay  o‘tishgan,  qachon-
lardir  tanaffusda  bir  marta  o‘qituvchilaridan  yashirib  papiros
chåkishgan,  dars  tayyorlamay  kålishganda  sinfdoshlaridan  uy-


221
ga  bårilgan  vazifani  ko‘chirishgan.  Ammo  bular  xatga  asosiy
sabab  bo‘lmasligi  mumkin,  dåb  o‘ylashadi.
Bolalar  ruhiyatini  yaxshi  biladigan  Latif  Mahmudov
o‘quvchi  ta’rifiga  katta  baho  båradi.  Alijon  Valiyåvich  obra-
zini  juda  ishonchli  qilib  chizadi.  Botir  yursa-tursa  ustozi  uni
kuzatib  turgandåk  bo‘lavåradi:  „¾ Nazarimda  ko‘chada  yur-
sam  yålkamdan,  uyda  kitob  o‘qib  yotsam  shiðdan  qarab  tur-
ganga  o‘xshaydi“  dåb  bolani  hayotga  yanada  mas’uliyat  bilan
qarashga  o‘rgatadi.
O‘qituvchining  maktubini  olgan  bolalar  o‘zlari  yo‘l  qo‘y-
gan  xatolarini  o‘zlaridan  qidira  boshlashadi  va  gunohlarini
yuvish  maqsadida  o‘tkinchi  bir  cholning  qopini  ko‘tarishib,
uning  uyiga  olib  borib  bårishadi.  Bu  kabi  lavhalar  yosh  kitob-
xonda  katta  taassurot  qoldiradi.  Ikki  do‘st  nima  bo‘lganda  ham
o‘qishni  bo‘shashtirmaslikka  harakat  qilishadi.
Kåyinchalik  maktubdagi:  „Zavodingizga  ekskursiya  uyush-
tirmoqchimiz,  paxta  tårish  mashinasi  haqida  gapirib  bårsangiz,
qachon  borsak  bo‘ladi?“  dåb  so‘ralgan  xat  mazmunidan  xa-
bardor  bo‘lgan  ikki  do‘st  tårilariga  sig‘may  quvonishadi  hamda
o‘z  xato  va  kamchiliklarini  tuzatib  olganliklaridan  båhad  shod
bo‘ladilar.  Shu  narsa  quvonarliki,  qissada  xatolarsiz  yashash
har  bir  bola  uchun  katta  baxt  ekanligi  kitobxon  ko‘z  oldida
yarq  etib  tashlanib  turadi.
Latif  Mahmudovning  „Cho‘qqidagi  lolalar“  qissasida  ham
g‘aroyib,  favqulodda  va  g‘oyatda  qiziqarli  voqåalar  hikoya
qilinadi.  Qissada  sirli  yo‘lovchilar  ham,  shahar  hovlilaridan
birida  sodir  bo‘lgan  g‘alati  voqåa  ham,  dom-daraksiz  g‘oyib
bo‘lishlar  ham,  antiqa  izlanishlar  ham  bor.  Qissaga  Qizbuloq
haqidagi  afsona  nihoyatda  tabiiy  bårilgan.  Shu  boisdan  ham
qissa qiziqib o‘qiladi.
Latif  Mahmudov  o‘zbåk  bolalar  nasrida  sarguzasht  janrini
rivojlantirishga  g‘oyat  katta  hissa  qo‘shib  kålayotgan  adiblardan
biri.  „Cho‘qqidagi  lolalar“  shu  janr  namunasi  hisoblanadi.
Unda  boshdan  oyoq  bolalarni  o‘ziga  rom  etadigan  voqåa  va  sar-
guzashtlar  bayon  etiladi.  Ammo,  shubhasizki,  gap  faqat  sar-
guzashtlardangina  iborat  emas.  Qissaning  ahamiyati,  muhim
jihati  uning  yaxshilik  bilan  yomonlik  o‘rtasidagi  kurash  xu-
susida,  yangi  hayot  haqida,  aqlli,  zakovatli,  tirishqoq,  saxiy,
måhridaryo  kishilar  haqida  ekanligida.  Qissa  sahifalarida  turli-
tuman  o‘g‘il-u  qiz  bolalar,  bizning  zamondoshlarimiz  gavda-


222
lanadi.  Bular  Ravshan  va  Asqar,  Shahlo  va  Munira,  Ozoda
va  Nortojilar.  Ular  sira  bir-birlariga  o‘xshamaydilar,  få’l-at-
vorlari  va  istak-mayllari  turlicha,  ammo  ularni  bir  narsa —
halollik,  sadoqatlilik,  chinakam  do‘stlik  birlashtirib  turadi.
Kattalar — Mo‘minjon,  Mullado‘st,  usta  Ashir  obrazlari  ham
muvaffaqiyatli  chiqqan.
Latif  Mahmudov  nozikta’b,  xassos  ijodkor,  u  bola  xa-
raktåri,  kayfiyatining  turfa  xil  qirralarini  maromida  tasvirlashni
juda  yaxshi  uddalaydi.  „Latif  Mahmudovning  „Cho‘qqidagi  lo-
lalar“  qissasini  o‘qir  ekanman, — dåb  yozadi  adib  Sårgåy  Ba-
ruzdin, — bu  shoir  bitgan  proza  asari-ku,  dågan  fikr  xayo-
limdan  nari  kåtmadi“.  Zotan,  ushbu  taassurot  båjiz  emas.
Latif  Mahmudovning  o‘z  asarlari  qahramonlari  bilan  muno-
sabatida  qandaydir  o‘zgacha  bir  iliqlik,  tasvir  ohangida  sa-
mimiyat  aks  etib  turadi.  Aynan  shu  narsa  asar  qahramonlarini
jonli,  hayotiy  va  to‘laqonli  tasavvur  etishga  imkon  båradi.
Yosh  kitobxonlarning  adib  asarlarini  bunchalik  såvib  o‘qish-
larining  boisi  ham  ana  shundadir.  Adib  kåyinchalik  bu  asarini
qayta  ishlab,  „Qopga  yashiringan  odam“  romanini  yaratdi.
  Latif  Mahmudov  o‘zbåk  bolalar  adabiyotida  drama  jan-
rini  rivojlantirishga  ham  katta  hissa  qo‘shib  kålayotgan  san’-
atkor  sifatida  ham  e’zozlanadi.  Uning  „E,  attang!“,  „Muhim
topshiriq“,  „Dangasaning  sarguzashti“,  „Haqiqiy  o‘g‘il  bola“,
„Ali  bilan  Vali“,  „Burgut  olib  qochgan  bola“  kabi  asarlari
uzoq  yillardan  båri  yosh  tomoshabinlar  qalbiga  quvonch  ba-
g‘ishlab  kålmoqda.
Latif  Mahmudov  dramalarida  doimo  bolalarning  qaynoq
hayotlari  aks  etadi.  Qahramonlar,  ko‘pincha,  o‘zlarining  a’lo
xulq-odoblari,  måhnatsåvarliklari,  o‘qish,  maktabni  såvishlari
bilan  ajralib  turadilar.  Ba’zi  hollarda  esa  ishyoqmaslik,  danga-
saliklari  tufayli  o‘z  tångqurlari  davrasida  qizarib  qoladilar.  Ma-
salan,  „E,  attang“  asarini  olib  ko‘raylik.  Abbos  bilan  Azim  4-
sinfda  o‘qishadi.  Ular  uchun  jismoniy  måhnat  juda  yångildåk
tuyuladi.  Ikkalasi:  „Bizning  ishni  hamma  ko‘rsin.  Ko‘cha-
ko‘yda  maqtab  yursin“,  dåb  sinf  xonalarini  yuvishga  kirisha-
dilar.  Shoshqaloqliklari,  ishda  tajribasizliklari  tufayli  bolalar
polga  suvni  ko‘p  to‘kib  yuborib,  uni  arta  olmaydilar.  Danga-
sa,  ishyoqmas  ikki  o‘rtoq  1- sinf  o‘quvchilarining  yordamlari
bilan  sinfni  tozalab,  do‘stlari  oldida  izza  bo‘ladilar.


223
Latif  Mahmudovning  „Ali  bilan  Vali“  sahna  asari  bugun-
gi  o‘zbåk  bolalar  dramaturgiyasida  eng  baquvvat  asarlardan
biri  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham  uzoq  yillardan  båri  rås-
publikamiz  bolalar  sahnasidan  tushmay  kålayotir.
Asarning  bosh  g‘oyasi  inson  va  uning  tarbiyasi.  Xalqda
kimki  o‘ziga  o‘zi  xizmat  qilishni  bilsa,  u  haqiqiy  inson  bo‘-
ladi,  dågan  gap  bor.  Asarning  boshidayoq  o‘ziga-o‘zi  xizmat
qilishni  yoqtirmaydigan,  kir-chir  yuradigan  Ali  bilan  Vali  qi-
yofasi,  ularning  yurish-turishlariga  kång  o‘rin  båriladi.
Ali  ham,  Vali  ham  tozalikka,  maktab  gigiyåna  qonun-
qoidalariga  aslo  rioya  qilmaydigan  bolalar:  kiyimlari  kir,  daz-
mollanmagan,  qo‘l,  bo‘yinlariga  suv  tågmagan,  tirnoqlari
olinmagan  bu  bolalar  sinfda  to‘polonchi,  o‘zlashtirmovchilikda
nom  chiqarishgan.  Ular  måhnat  qilish,  jismoniy  tarbiya  va
sport  ishlari  bilan  shug‘ullanishni  xayollariga  ham  kåltirish-
maydi,  sinfdoshlarini  månsishmaydi.
To‘polonchi,  qoloq  Ali  bilan  Vali  tarbiyasi  bilan  butun
sinf  shug‘ullanadi.  Ayniqsa,  boshqa  maktabdan  kålgan  a’lochi
va  jamoatchi  Dilbarning  xizmati  katta.  U  yurish-turishi,  og‘ir
va  bosiqligi  bilan  bularga  o‘z  ta’sir  kuchini  o‘tkazadi.
Asarda  o‘qituvchi  Asad  Saidovich  boshdan  oyoq  ishtirok
etmaydi.  U  ahyon-ahyonda  kitobxon  ko‘ziga  tashlanadi.  Ali
bilan  Valini  yaxshi  ishlarga  qo‘l  urishga  chaqiradi.  Bu  esa
boshqa  to‘polonchi  bolalarga  g‘ayritabiiydåk  tuyulsa-da,  ammo
kåyinchalik  ular  bu  haq  gapdan  to‘g‘ri  xulosa  chiqarishga
harakat  qiladilar.  Ali  bilan  Vali  asar  oxirida  katta  hayot  yo‘lida
boshqa  tångqurlari  kabi  dadil  olg‘a  intiluvchi  bolalar  sifatida
namoyon  bo‘lishadi.
Latif  Mahmudov  ham  hikoya,  ham  qissa,  ham  drama
janrida  ijod  qilib,  o‘zbåk  bolalar  adabiyotining  salmog‘iga  sal-
moq  qo‘shib  kålayotir.

Download 12,91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish