Mamasoli jumaboyev

Muhammad Sharif
Gulxaniy
G u lx an iy X V III asrn in g ox iri va X IX a srn in g b o sh la - 
rid a y ashab ijod e tg an m u m to z sh o irla rim iz d a n b irid ir. 
U n in g asl ism -sh a rifi M u h a m m a d S h a rif b o ‘lib, G u l­
xaniy ad ab iy tax allusi. T ax m in larg a k o ‘ra, u X V III asrn in g
7 0 -y illarid a h o zirg i X o ‘ja n d v ilo y atin in g D arv o za q ish - 
lo g ‘ida tu g ‘ilgan.
B o‘lajak sh o irn in g bolaligi o ‘zi olam ga kelgan to g 6 
qishlog‘ida o ‘tadi. Bu yerda o ‘qib, savod chiqaradi, adabiyotga 
havas q o ‘yadi. K o‘plab asarlar o ‘qiydi, xalq og‘zaki ijodini 
berilib o ‘rganadi va asta-sekin sh e’riy m ashqlar qila boshlaydi. 
U ilm ini o shirish m aq sad id a avval N a m a n g a n , s o 'n g ra
Farg‘onaga keladi, qiziqchiligi, hozirjavobligi va hajviy sh e’rlari 
bilan kishilar o ‘rtasida taniladi. Ayniqsa, g'ariblik turkum idagi 
ruboiy va to'rtliklari bilan el og‘ziga tushadi. Shoir keyinchalik 
Q o'qonga keladi. U o ‘zbekcha she’rlariga Gulxaniy, fors-tojikcha 
sh e’rlariga J u r’at deb taxallus qo'yadi.
Gulxaniy bir necha yil Q o‘qon xoni O lim xon saroyida 
navkarlik qilgan, janglarda qahram onlik ko‘rsatgan b o ‘lsa-da, 
am m o ochlik, yupunlik, m uhtojlik uning ham rohi b o lib
qolaveradi.
G ulxaniyning „Вег m enga66 radifli she’ri ana shu davrda 
yozilgan.
O lim xondan keyin Q o 'q o n taxtiga ch iq q an U m arxon
hukmronligi davrida ham G ulxaniy turm ushida hech qanday 
o'zgarish bo'lm adi.
G ulxaniy XIX asrning birinchi yarm ida vafot etadi. U ning 
eng yirik asari ,,Z arbulm asal“ dir. Bu o 'tk ir hajviy asarda 
G ulxaniy xalqning m azm un do r m aqollari, hikm atli so ‘zlari
86

---

va iboralaridan m ohirlik bilan foydalanadi. U feodal hukm - 
do rlar va ularning laganbardorlarini, saroy ahlining yaram as 
kirdikorlarini m ajoz y o ‘li bilan hajv tig‘i ostiga oladi. Shoir 
m ehnatkash xalqning og‘ir, m ashaqqatli hayotini o ‘z ko‘zi 
bilan k o ‘rdi, saroy bazm lari, keti uzilm as m ayparastliklar 
fuqaroni talash hisobiga b o ‘lishini payqadi. N atijada unda saroy 
zodagonlariga nisbatan nafrat hissi tob ora oshib bordi. A m m o 
shoir, sharoitga ko‘ra, hukm ron doiralardan noroziligi va 
nafratini o ch iq -o yd in ifodalay olm as edi. Shuning uch un u 
m ajoziy shakldagi ,,Z arbulm asal“ asarini yozishga kirishdi. 
Asarda shoirning m aqsadi, hayotga, uni o ‘rab olgan m uhitga, 
hokim tabaqalarga b o ig a n m unosabati to ‘g‘ridan to ‘g‘ri ifoda 
etilm ay, balki hayvonlar, qushlar va shunga o ‘xshash majoziy 
obrazlarning tasviri orqali beriladi. S hoir shu tarzda o ‘zi 
yashagan zam onga, voqea-hodisalarga m unosabatini, qarash­
larini dadil aks ettiradi.
M uallif o ‘z masallaridagi majoziy obrazlar orqali hukm ron 
sin f vakillarini fosh qiladi, m am lakatga xarobalik, qashshoqlik 
keltirgan o ‘zaro feodal urushlarga qarshi om m aning noroziligini 
ifodalaydi.
G ulxaniy o ‘z asarida majoziy yo‘sinda Y apaloqqush va 
Boyo‘g‘lining bir-biriga quda b o iish i voqeasini keltiradi. Bu ikki 
quda to ‘y bahonasi bilan m am lakatni xonavayron qiladi. 
Yozuvchi K o‘rqush, H udhud, K ulankirsulton, M alik Shohim
va K ordonlarning bir-birlariga aytgan m asallari, hikoyalari 
orqali asarning g‘oyaviy m azm unini ochadi.
Y apaloqqush va B oyo‘g ‘lilar yuqori tabaqa vakillari. U lar­
ning xatti-harakatlari, o ‘y-fikrlari, yurish-turishlari shum lik, 
y o m o n lik d an ibo rat. A d olatsiz u ru sh lar orq ali o ‘nlab s h a ­
h a r va q ish lo q larn in g vayron b o ‘lishi u la r u ch u n bay- 
ram d ir.
G u lx an iy „M ay m u n bilan N a jjo r“ m asalid a h u n a rn i va 
h u n a r ah lin i u lu g la y d i, q o li d a n kelm aydigan ishga u ri- 
n ib , kulgi b o la d ig a n ay rim n o sh u d k im sa la rn i ta n q id
qiladi.
M ehnatkash xalqning og‘ir hayoti va m ehnati, huquqsiz- 
ligi va nochorligi „Tuya bilan b o ‘ta lo q “ m asalida ta'sirli 
vositalarda ochib beriladi.
G ulxaniyning tasvirlashicha, tuya hayotda ezilgan, tutqun, 
erk-ixtiyorsiz, og‘ir m ehnatga m ahkum etilgan m ehnatkash-
87

---

lam ing majoziy obrazidir. Bo‘taloq esa, og‘ir, m ashaqqatli 
hayot kechirgan, och-yalanglochlikda, m uhtojlikda yashagan 
erksiz m ehnatkashlarning timsolidir.
G ulxaniyning „Toshbaqa bilan ch ay o n “ masalida tasvir­
langan Toshbaqa — aqlli, farosatli, sodiq va qadrdon d o ‘st 
timsoli b o ‘lsa, C hayon butun um ri b o ‘yi birovlarga ziyon- 
zahm at yetkazishni kasb qilib olgan, yaxshilikka yom onlik 
qaytaradigan, xiyonatkor toifalarning ram ziy obrazidir.