Mamasoli jumaboyev

<*
L atif Mahmudov
(1935- yilda tug ‘ilgan)
Latif M a h m u d o v 1935-yilda T o sh k e n t shahrida dunyoga 
kelgan. T o sh k e n t davlat universitetini ta m o m la g a c h , 20 yilga 
yaqin vaqt m obaynida 0 ‘zbekiston radiosida m e h n a t qildi. Ayni 
kunlarda ,,K am alak“ nashriyotida b o ‘lim m udiri b o ‘lib ishlayot- 
g a n L a t i f M a h m u d o v
1961-yilda o ‘z in in g ilk k ito b i — 
,,C h in o r“ hikoyalar t o ‘plam i bilan bolalar adabiyotiga kirib 
kelgan edi. A na o ‘s h a n d a n beri u h a m nasr, h a m dram aturgiya 
sahifasida bolalar qalbiga q u v o n c h b a g ‘ishlab kelm oqda.
Latif M a h m u d o v asarlarining qa h ra m o n la ri o ‘qishda, jis- 
m o n iy m e h n a td a , ahillikda, o q k o ‘ngillikda, bir-birlariga g ‘a m -
x o ‘rlik va m e h rib o n lik d a barchaga n a m u n a b o ‘la oladigan 
bolalardir.
,,C h in o r“ hikoyasining qah ra m o n la rig a Salim b o b o n in g h a r 
kuni ertalabdan kechgacha ch in o rn in g tagida o ‘tirishi boshqacha 
tuyuladi. U lar c h in o r ostida bir yashirin sir b o r d e b o ‘ylay- 
dilar.
M a ’lumki, bolalar har bir narsaga qiziquvchan b o ‘ladilar. 
Ular o ‘zlari u c h u n n o m a ’lum b o ‘lgan olam n in g sir-asrorlarini 
tezroq bilib olishga, uning poyoniga yetishga intiladilar. Shokir 
ha m , Vali h am a na shunday bolalar toifasidan. Shuning uchun 
ular chinor va uning ostidagi supaga ju d a qiziqib qoladilar. Salim 
otaning kecha-yu kunduz supada o ‘tirishi ularni hayratga soladi.
Aslida c h in o r d a h a m , s upada h a m hech q a n d a y sir y o ‘q 
edi. B oboning yakka-yu y o l g i z o ‘g ‘li b o ‘lib, u shoirtabiat yigit 
b o ‘lgan. Bir vaqtlar bu c h in o r oldida bir ayol a n h o rg a tushib 
ketadi. U ni Salim o tan in g o ‘g ‘li a n h o r d a n olib chiqadi. A m m o
o ‘zi a n h o rd a n ch iq o lm a y , suvga c h o ‘kib halok b o ‘ladi. Shu 
sababli chol c h in o r ostida, supa ustida u zoq o ‘tirib, o ‘g ‘lidan 
qolgan yodgorlik — kitobini qa yta -qayta o ‘qiydi.

---

B undan bexabar boNgan bolalar g ‘o r qazib, bu yerdagi 
sirni bilib o lm oqc hi b o ‘ladilar. K utilm aganda bolalarning g ‘ori 
o ‘pirilib, supa qulab tushadi. Bu yerda hech q a n d a y sir ha m , 
tarix h a m y o ‘q ekanligini bilgan bolalar, ayniqsa, boboning 
supa o ‘pirilib tu sh g a n d a n keyingi holatini k o ‘rib, o ‘zlarini 
o'zlari kechira olmaydilar.
,,C hinor“ ha m o n sevib o ‘qiladi, bolalami yaxshilikka, keksa- 
larga k o ‘m ak berishga, ajoyib inson b o l i b kamol topishga d a ’vat 
etib kelm oqda.
Kimki jism oniy m ehnatga berilsa, badantarbiya h a m d a sport 
bilan o s h n o b o ‘lsa, u h a yotda sog‘lom va tetik b o i a d i , oldiga 
q o ‘ygan niyat-m aqsadiga erishadi, tengqurlari o ‘rtasida o b r o 6- 
e 'tib o r qozonadi. Aksincha b o ‘lsa, u n d a y bolalar hech nar- 
saning uddasidan c hiqa olm aydigan, o ‘qishda ha m , sportda 
ha m , hayotda h am boshqa bolalardan ortda qolib ketishga o ‘zlari 
sababchi boNadilar.
L atif M a h m u d o v n in g ,,D a rv o z ab o n “ hikoyasining q a h ra - 
m oni O rif yuqorida t a ’kidlab o ‘tganim izdek, ikkinchi toifadagi 
bolalar sirasiga kiradi.
Boshqa bolalar turli orom g o h la rd a , d a m olish m askanlarida 
yozgi t a ’tilni k o ‘ngildagidek o ‘tkazib, sport bilan s h u g ‘ullanib, 
yangi k u c h - q u w a t to^playdilar, h a r to m o n la m a chiniqadilar.
Orif-chi? U na jism o n iy m eh n a t qiladi, na sport bilan 
shug'ullanadi, na badiiy kitob o ‘qiydi. K echa-yu kunduzi ovqat 
yeb, xom sem iz b o l i b qolganligini L atif M a h m u d o v bolalarga 
t a ’sir qiladigan darajada chizib beradi.
Latif M a h m u d o v hikoyalari mavzusi jih a td a n rang-barang. 
U larning h a m m a s id a bolalarning qaynoq hayoti ufurib turadi.
L atif M a h m u d o v o ‘zbek bolalar adabiyotida qissa janrini 
rivojlantirishga h a m katta hissa q o ‘shib kelayotgan iste’dodli 
a diblardan biri hisoblanadi. U n in g „Eski d u to rn in g sirlari", 
„ T o g ‘dagi lolalar“ , „ T o g ‘da otilgan o ‘q “ , „Ikki dangasaning 
s a rg u z a s h tla r i“ kabi qissalarini o ‘q im a g a n yosh k ito b x o n
topilm asa kerak.
A d ib o ‘z q issalarida b o la la rn in g e z g u -n iy a t, o r z u va 
intilishlarini topib yozadi. Qissalarda a 'lo va yaxshi o ‘qishga 
intilish, kattalarni h u rm a t qilish va kichkintoylarga yordam
q o ‘lini c h o ‘zish, jo n a jo n o ‘lkaga fidokor kishilar b o ‘lib kamol 
topish kabi m asalalar yotadi.
„Ikki dangasaning sarguzashtlari“ qissasining q a h r a m o n ­
lari — Mirvali, Botirlar oddiy, boshqalardan farq qilmaydigan
1 6 — B o l a l a r a d a b i y o t i
2 4 1

---

bolalar, a m m o xatti-harakatlari, intilishlari b ir ja h o n . Ikkalasi 
h a m y o m o n o ^ q u v c h i l a r d a n e m a s . X u l q - o d o b l a r i h a m
boshqalarga m a n z u r b o l a d i g a n bolalardan.
H a m m a gap o ‘quvchilarni o ‘z farzandidek yaxshi k o ‘radi- 
gan, ularning k o ‘ziga hatto c h o ‘p tushishini h a m istamaydigan 
adabiyot m uallim i Alijon Valiyevichning Botirning dadasiga 
m aktub yozib berishidan boshlanadi.
Alijon Valiyevichning b o lala r m a ’qul k o ‘rm aydigan bir 
o d a tin i yozuvchi t a ’sirchan qilib ishlaydi. B uning Mirvali 
t il id a n b e rilis h i y a n a d a i s h o n c h l i c h i q q a n :
„ S iz A lijon 
Valiyevich j u d a badjahl o d a m ekan, deb o ‘ylam ang. Alijon 
Valiyevich birovga qattiq gapirm aydi, urishm aydi, qovog‘ini 
h am solmaydi. H a tto aybingizni h a m aytm aydi. G u n o h in g iz
og ‘ir b o ‘lsa, ikki ellik xat yozib konvertga soladi, yaxshilab 
yelimlaydi, sizning o p p o q oqarib ketayotganingizdan zavqla- 
nib, beparvolik bilan qoMingizga tu ta d i...“
— „ S huni dadangizga berib q o ‘ying“ .
Botir o ‘qituvchining q o ‘lidan m aktubni o la r ekan, d a h - 
shatga tushadi, nim a g u n o h qilib q o ‘yganini bilm ay o ‘y-xayolga 
botadi.
H am fikr, d o ‘st, sirdosh, yursa-tursa birga b o l a d i g a n M ir­
vali bilan 
0
‘qishda, yurish-turishda y o ‘l q o ‘ygan xatolarini 
x o ‘p 
0
‘ylashadi. M a ’lum b o ‘lishicha, ular k u nlardan bir kun 
chollarga salom b e rm a y o ‘tishgan, q a c h o n la rd ir tanaffusda bir 
m arta o ‘qituvchilardan yashirinib papiros che k ish g a n , dars 
tayyorlam ay kelishganda sinfdoshlaridan uyga berilgan vazifani 
k o bchirishgan. A m m o bu lar xatga asosiy sabab b o ‘lmasligi 
m u m k in deb o ‘ylashadi.
0 ‘q itu v c h in in g m a k tu b in i o lg a n b o la la r o ‘z ayblarini 
o ‘zlaridan qidirishlari va gunohlarini yuvish m aqsadida o ‘tkin- 
chi b ir c h o ln in g q o p in i k o btarib u n in g uyiga olib borib 
berishlari yosh kitobxonda katta taassurot qoldiradi.
Keyinchalik m aktubdagi: „Zavodingizga ekskursiya uyush- 
tirm o q c h im iz , paxta terish m ashinasi h a q id a gapirib bersangiz, 
q a c h o n b o rsa k b o ‘la d i? “ d e b s o ‘ralgan xat m a z m u n i d a n
x a b a rd o r b o ‘lgan ikki d o ‘st terilariga sig‘m ay quvonishadi 
h a m d a o ‘z xato va kamchiliklarini tuzatib olganliklaridan behad 
shod b o ‘lishadi.
L atif M a h m u d o v n in g ,,C h o ‘qqidagi lolalar“ qissasida h a m
g ‘aroyib, favqulodda va g ‘oyatda qiziqarli voqea hikoya qilinadi.
242

---

Qissada sirli yo'lovchilar h a m , sh a h a r hovlilaridan birida sodir 
b o ‘lgan g ‘alati voqea h a m , d o m -d a ra k s iz g ‘oyib b o ‘lishlar 
h a m , a ntiqa izlanishlar h am bor. Qissaga Q izbuloq haqidagi 
afsona c h u q u r singdirib yuborilgan. Shu boisdan h a m qissa 
qiziqib o ‘qiladi.
L atif M a h m u d o v o ‘zbek bolalar adabiyotida d r a m a janrini 
rivojlantirishda katta rol o ‘y nab kelayotgan s a n ’atk o r sifatida 
ham e ’zozlanadi.
D ra m a tu rg n in g „Е , a tta n g “ , „ M u h im to p sh iriq “ , „ D a n ­
gasaning sarguzashti“ , „ H a q iq iy o kg ‘il b o la “ , „АН bilan Vali“ , 
„ Burgut olib q o c h g a n b o la “ asarlari uzoq yillardan beri yosh 
to m o sh a b in la r qalbiga q u v o n c h b a g is h la b kelm oqda.
L a tif M a h m u d o v d r a m a la r id a q a h r a m o n la r , k o 'p i n c h a , 
o ‘zlarining a ’lo xulq, odoblari, m ehnatsevarliklari, o kqish va 
m aktabni sevishlari bilan ajralib turadilar. B a’zi hollarda esa 
ishyoqmaslik, dangasaliklari tufayli o kz tengqurlari davrasida 
qizarib qoladilar.
NOK
Bu yerga kelganimizga u c h - t o krt oy b o kldi. M en h a m , oyim 
bilan d a d a m h am yangi uyga, q o kn i - q o kshnilarga a llaqachon 
o krganib ketdik. Biroq buvim esa, xuddi biron narsani y o kqotib 
q o kygan o d a m d e k , turib-turib eski hovlini q o km sab qoladi- 
yu o kzini qo'y g a n i jo y topolm ay:
— H oy, b olam , — deydi yalinib, — eski m ahallaga bir 
borib kelsakchi-a?
Bu gap m enga yoqmaydi.
— Qiziqsiz-a, buvi, — d e y m a n , — eski m ahalla qoldim i?
S h u n d a buvim birdan b o kshashib:
— Eshikning oldidagi nok turganm ikin, a? — deydi va 
n im a deb javob berishim ni o ld in d a n bilgani u c h u n gapim ni 
h a m eshitmay, uyga xom ush kirib ketadi. Buvimga hayronm an. 
K o kc h ayotganim izda boshqa narsalar qolib nokka achingan. 
M e n -k u , nokni eslasam yuragim g kash b o i a d i . Kesilib ketsin 
deb y u ram a n . Biroq kesilganmi, y o kqm i, k o kzim bilan к о kray 
desam , eski m ahallaga hech y o l i m tushm aydi. Buvim ning 
xomushligi b a h o n a b o kldi-yu kiyindim, buvim ning oldiga kirib:
— Q a n i, y uring, — d e d im .
S h u t o p d a b e c h o ra b u v im n in g yosh b o lad e k quvonib 
ketganini bir k o krsangiz edi.
243

---

M a n a , ikkalam iz avtobusda eski m ahallaga ketyapm iz. 
Buvim o ‘z - o ‘zidan jilm ayadi, o y n a d a n bosh chiq a rad i, ilhaq 
b o ‘lib n im a n id ir qidiradi. M e n esa qani endi, n o k kesilib 
t o ‘n k a - p o ‘nkasini h a m b u ld o z e r q o ‘porib tashlagan b o ‘lsa, 
deb b o ry ap m a n . M e n sizga aytsam , b u n d a y deyish im n in g
sababi bor.
Eshigimiz oldida bir tu p n o k b o r edi. Shoxlari d e v o r osha 
h ovlim izning yarm ini egallab, quyuq soya tashlab turardi. 
D a d a m chilangarlikdan ataylab te m ird a n s o ‘ri yasatib, ostiga 
q o ‘yib bergan edi. D oim o ‘sha yerda ovqatlanardik. M e n b o ‘lsam 
butun yoz m aza qilib nokning tagida yotardim. Ayni nok pishig‘i 
edi. M a k ta b im iz d a yozuvchi H a k im N a z irn in g „ C h i r a n m a
g ‘o z...“ pyesasini sahn ala sh tirm o q c h i edik. M u ro d rolini m en 
o ‘y n a y d i g a n b o ‘l d im . 
O ln b e s h k u n d e g a n d a p y e s a n i
tayyorladik. M aktabim izga o ta -o n a la rn i, yozuvchini h a m taklif 
qildik. Ertaga to m o s h a degan kuni allavaqtgacha uxlayolmay 
yulduzlarga qarab yotdim . Tongga yaqin k o ‘zim ilingan ekan, 
p e shana m ga tushgan a llaqanday m u sh td a n dodlab o ‘r n im d a n
turib ketdim. Q a ra sa m , yostig‘im n in g ustida bir d o n a nok 
d u m ala b yotibdi.
E ng y o m o n i shu b o ‘ldiki, h a s h - p a s h d e g u n c h a c h a p
k o ‘zim k o ‘karib, qovoqlarim shishib chiqdi. B unaqa bashara 
bilan sahnaga em as, k o ‘chaga h a m c hiqib b o ‘lmas edi. 0 ‘sha 
kuni h e c h qayo q q a b o rm a y , a la m im d a n d u m a la b yotdim . 
V iqor bilan k o ‘kka b o ‘y c h o ‘zgan n o k n in g ,,b o p la d im m i“ 
degandek shivillashiga chidayolm ay, devorga c h iq d im -u kattakon 
bir shoxini arralab tashladim . Shox kesilib qarsillab yerga 
tushganda, uydan buvim yugurib chiqdi.
— N im a qilding, b olam , — dedi titra b -q a q s h a b va sekin 
ostonaga o ‘tirdi.
. . . 0 ‘sha kuni d a d a m n in g koyiganini hisobga olm a g a n d a
butunlay a la m im d a n c h iq q a n e d im - u , m a n a , hoz ir j u d a olisda 
chayqalib tu rg a n n o k n i k o ‘rib, k o ‘zim ga o g ‘riq kirganday 
b o ‘ldi, buvim esa q a d rd o n h a m ro h in i qayta topganday:
— Q a r a , b o l a m , — d e d i m a m n u n iljayib, — t u r i b d i - y a ,
turibdi.
A vtobusdan tushdik.
J in k o ‘ch a la rd a n , paxsa devorlardan n o m -n is h o n qolm agan. 
Q a to r- q a to r yangi uylar, b a ’zilari bitgan, ba'zilari ikkinchi- 
uc hinchi qavatgacha k o ‘tarilgan. T u m s h u g i havoga sanchilgan
244

---

коЧагш а kranlar ta q a -ta q to'x ta g a n , h a m m a ovqatdan s o ‘ng 
nokning quyuq soyasida hordiq c h iq a ra r edi.
Biz h am buvim bilan bir chekkada o ‘tirib d am oldik.
Ishchilardan biri botinkasini yechib, shim ini tizzagacha 
qayirdi. Shipillab nokning ustiga c hiqib silkitgan edi, nok duv 
etib t o ‘kildi. Q iy-chuv, kulgi bilan qizlar nokni terib o ‘rtaga 
q o ‘yishdi. M en h a m oldim ga tushganlarini c h o ‘ntakka urdim . 
N o k q o qqa n kishi pastga qarab:
— B o ‘ldim i, — dedi.
— H a, — chuvirlashishdi qizlar. — Ertaga h a m qolsin.
U ohista tusha boshladi va xuddi m en kesib tashlagan joyga 
kelganda n a z arim d a beixtiyor t o ‘xtagandek b o ‘ldi. M e n o ‘zimni 
allanechuk sezdim. U esa, daraxtning kesilgan yeriga qarab, 
peshanasini tirishtirdi, n im a d ir deb boshini chayqadi, g ‘ala- 
g ‘o v u rd an esh ito lm a d im , s o ‘ng sirg‘alib pastga tushdi. Buvimga 
bildirmay sekin nokka qaradim . 0 ‘zim h am eng chiroyli shoxini 
olib tashlagan e k a n m a n , shu to p d a nok bir qanoti singan 
b u r g u tn i eslatardi! 0 ‘s h a v o q e a b u v i m n i n g esiga tu sh ib
qolishidan c h o ‘chib:
— Buvi, — d e d im nok c ha ynab, — nega shu nokni yaxshi 
k o ‘rasiz-a?
Buvim esa hadeganda javob berm adi. K o‘zlari yarim yum uq, 
allanarsalarni eslab iljayadi, o ‘z - o ‘zidan lablari pichirlaydi.
— Buni, — dedi nihoyat xayol bilan, — buni... rahmatli 
buvang ekkan. O dam larga ekkan. Ana shu tagida o ‘tirgan 
odam larga ekkan, bolam .
M e n n i m a d e y is h i m n i , n i m a q i lis h im n i va q a y e rg a
q ochishim ni bilm ay qoldim!
Azim tu p nok esa jaz ira m ad a n odam larni bag‘riga chorlab, 
g o ‘yo b u v im n in g gaplarini tasd iq la g a n d e k , t e p a m iz d a sirli 
s h o v u lla r edi!
245

---