Mamasoli jumaboyev

TEZ AYTISHLAR
29

---

zam onlarda bolaga alla-qo‘shiq aytishda onalar bu haqdagi ezgu 
niyatlarini quyidagi kabi 
m isralarda ifoda etishgan:
Uyingga bug'doy to‘lsin,
Tiling ham burro bo‘lsin,
Alla, bolam, alla-yo,
Jonim bolam, alla-yo.
Ko'rar ko‘zim, alla-yo,
So‘zlar so'zim, alla-yo!
Xalq og‘zaki ijodining eng ko‘p tarqalgan va m uhim
janrlaridan biri tez aytish bolaning tilini ravon, burro qi- 
lishidan tashqari, aqliga aql q o ‘shadi, ongini rivojlantiradi, 
xotirasini m u stahk am layd i, o ta -o n a sig a, el-y u rtig a, o ‘zini 
qurshab olgan olamga nisbatan m ehr-m uhabbatini oshiradi. 
Boshqacha ibora bilan aytganda, yangi avlod har gal o ‘zidan 
avvalgi a v lo d la r k a s h f e tg a n n a rs a la rn i h iso b g a o la d i, 
o ‘zlashtiradi. Bu yo‘l, shubhasiz, boshqalariga q araganda 
oqilona, foydali, 
porloq kelajak yo‘lidir.
Tez aytishni qayta-qayta m ashq qilish, berilgan m atnni 
osongina dilga, tilga jo qilib olish har tom onlam a foydalidir. 
S o‘z o ‘yini bilan ijro etiladigan har bir tez aytish zam irida 
bir nechta vazifalar yotadi. Shulardan birinchisi qayta-qayta 
m ashq qilish, tinim siz takrorlash natijasida bolaning nutqi 
chiqadi, tili ravon boMadi. Bularning ham m asi yigMlib kelib 
bola tarbiyasiga bogManadi. Bola olamga kelishi bilanoq uni 
kelajakda komil inson boMib o ‘sishi uchun m ana shunday 
chora-tadbirlarni qoMlashga to bg‘ri keladi. Bu ish kechiktirilsa, 
natija chiqm ay qolishi m um kin. Z ero, butun hayoti va ijodini 
inson salom atligiga qaratgan Ibn Sino ham buni q attiq
ta ’kidlaydi:
„Yigit bilan qiz turm ush qurishibdi. O radan to lqqiz oy, 
to ‘qqiz kun, to ‘qqiz soat-u to 'q q iz daqiqa oMgach, farzand 
ko‘rishibdi.
— Bolamizni qanday tarbiya qilamiz? — debdi xotini eriga.
— U ni shunday tarbiya qilaylikki, katta boMganda el-yurtiga 
foydasi tegadigan boMsin, — debdi eri.
Xotini ham:
— T o ‘g‘ri aytasiz, m en ham shuni o ‘ylab turgan edim. 
Yaxshisi, ustoz Ibn Sinodan so‘rab k o ‘raylik-chi, u kishi nim a 
derkin, — debdi.
30

---

Bu gap eriga ham m a ’qul tushibdi. E r-xotin bolani 
ko‘tarib, Ibn Sinonikiga kelishibdi. U kichik bir kulbada yashar, 
shunday b o ‘lsa-da, dong‘i olamga ketgan ekan.
Ibn Sino ularni yaxshi kutib olibdi, nim a ish bilan 
kelganliklarini so‘rabdi.
— Bolamizning tarbiyasi haqida bizga m aslahat bersangiz. 
T oki katta b o ‘lgach, el-y urtg a foydasi tegadigan kishi b o ‘l- 
sa, — deb so‘rabdi.
— Q achon tug‘ildi? — deb solrabdi Ibn Sino.
— Erta bilan tug‘ildi, — deb erining o brniga xotini javob 
beribdi.
— Ey bolalarim , — debdi Ibn Sino, — bola erta tongda 
tug ‘ilgan ekan, hozir choshgoh b o ‘ldi, kechikibsizlar. Bola 
tug‘ilishi bilan uning tarbiyasi haqida qayg‘urish kerak ed i“ .
K o‘rinib turibdiki, bolaning sog‘lig‘i, es-hushi, shu bilan 
birga nutqiga ham jiddiy m unosabatda b o iis h zarur. Tez aytish 
oddiy, sodda, bolaga tanish misollar vositasida amalga oshiriladi. 
N o w o y la r haqidagi tez aytishlarga e ’tib o r bersak, ularda 
now oylarning m ehnatlari ancha jiddiy, o ‘ta m as’uliyatli ekan- 
ligi ta ’kidlanadi. Chunki bu yerda tayyorlangan m ahsulotni 
odam larga m anzur qilish lozim. Shu sababli n o w o y xamirga 
qayta-qayta ishlov beradi, tuz-nam agini raso qiladi, tandir 
harorati ham m e’yorida b o ‘lishi talab etiladi. 0 ‘shandan keyin 
yopilgan n o nn in g o b i-to b id a b o ‘lishi o ‘ta sergaklik bilan 
kuzatiladi. N onning kuyib ketmasligi, xom b o ‘lib qolmasligini 
payqay bilish ham katta m ahoratdir. M ana shu vazifalarni a ’lo 
darajada ado etgan n o w o y o ‘z m ahoratini har qancha ko‘z- 
ko‘z qilsa, m aqtasa arziydi:
Nowoy non yopar,
Nonni nowot deb sotar, —
kabi tez aytishlar shu asosda yuzaga kelgan.
Asal eng shifobaxsh, ham m a birdek suyib iste'm ol qila- 
digan taom lardan biri. Kolpchilik bolalar asal qanday qilib 
paydo b o ‘lishini bilmaydilar. U nga bag‘ishlangan quyidagi tez 
aytishda asal bunyodkori — asalarini boqish, parvarish qilish 
tufayli bu m ahsulot paydo b o ‘lishi haqida gap ketadi:
Mamadali, Asadali, Asqarali 
Boqishadi asalari,
To‘plagani asal bari.
31

---

Kichkintoylar uy jonivorlarini, ayniqsa, m ushuk, kuchuk, 
buzoq, uloq, q o ‘zichoqlarni xush ko‘rishadi. Bular haqidagi 
topishm oqlam i jon-dillari bilan tinglashadi ham da o ‘zlari ham 
takror-takror aytishadi. Quyidagi kabi tez aytishlar ularning 
qalblarida bir umrga m uhrlanib qoladi:
Yosh mushuk,
Mosh mushuk.
Mosh mushuk,
Bosh mushuk.
M ehnatkash xalq o ‘z ijodida hech narsaga befarq qara- 
magan. Hatto insonning kiyim-kechagi, boringki, dastro‘mol-u 
so c h iq la r t o ‘g ‘risida h am m u n o sa b a t b ild irg an . Q aran g , 
„Sodiq sochini sochiqqa a rtd i“ . Bu tez aytishga asos b o ‘lgan 
narsa, birinchi navbatda, inson yuvinib-taranib, pokiza b o ‘lib 
yurishi lozim . 
Ik k in c h id a n , o ‘zi tu ta d ig a n b uyum ham
risoladagidek b o ‘lm og‘i kerakligi tez aytishda ko‘zga tashlanib 
turibdi.
O dam zod o ta-o n a, buvi-bobolar yordam i, ularning aytib 
beradigan alla-q o ‘shiq, m aqol, masal, topishm oq, ertaklari 
bilan kamol topadi, o ‘sadi, ulg‘ayadi. O dob, o ‘qish, kasb- 
h u n a rn i eg allash ham shu zay ld a k a m o lo t c h o ‘qq isig a 
ko‘tariladi. Inson qanchalik og‘ir-bosiq b o ls a , u ham isha 
ezgulik sari in tilsa, kurashsa, kam gapirib k o lp o ‘qisa, 
o'rgansa, o ‘z sohasining yetuk kishisi boMsa, u baxtiyordir. 
Ana o ‘shanda xalq to ‘qigan quyidagi tez aytish ham zoye 
ketm agan b o ia d i:
Ko‘p so‘zning ozi yaxshi,
Oz so‘zning o‘zi yaxshi.
0 ‘zbekistonning yerosti va usti boyliklari ju d a ko‘p. Biz 
bu bilan har qancha faxrlansak, g‘ururlansak arziydi. M arm ar 
toshim izning sifati, chidam liligi, ko‘rkamligi jahonga m ashhur. 
Shu mavzuga bag ishlangan tez aytish bolalarda ona-V atanim iz 
boyligiga faxr hislarini yanada jo ‘sh urdirib yuboradi:
G ‘ozg‘onning marmari jahonga mashhur,
Bizning g‘ozg‘onchilar shuning uchun mag‘rur.
Tez aytish bolalarda aqliy o ik irlik n i tarbiyalaydi. M asalan, 
, , 0 ‘ktam ko‘m -k o ‘k, ko‘rkam k o ‘klam rasm ini k o ‘m -k o ‘k 
qalam da chizm oqchi“ , ,,Jo‘ja ch o ‘chib go‘ja c h o ‘qir“ .
32

---

Xalq og‘zaki ijodida alliteratsiya ham da muayyan tovushlar 
takrori asosiga qurilgan tez aytish nam unalari she’riy shaklda 
ham yaratiladi:
S hunday qilib, tez aytish bolalarni biyron s o ‘zlashga 
o ‘rgatib, ularga estetik zavq-shavq b agishlab, tillarini burro 
qilib, fikr va qobiliyatlarini, xotiralarini m ustahkamlaydi.
K ichkintoy tarbiyasi ju d a m uhim va o ‘ta m as’uliyatli 
ishlardan hisoblanadi. Buning uchun bolalarni o ‘z tuyg‘u va 
o by-xayollari dunyosiga olib kirish lozim. Bu yo‘lda ota-onaga, 
buvi-boboga, tarbiyachiga masal jud a q o ‘l keladi.
Masal bola aqlining rivojiga, qiziqishiga im koniyatlar ochib 
beradi. U lar yordam ida bolalarning go‘daklik ch o g larid an o q
adolatparvarlik, d o ‘stlik, o brtoqlik tuyg‘ularining shakllanishi, 
tabiatga, hayvonot olam iga m ehr-m u habb atlarining oshishi 
uchun keng yo‘l ochiladi. Bolalar har bir masaldagi yaxshi- 
yom o nn i, gunoh-savobni bilib, m aglzini chaqib, tushunib 
0
‘sadilar. Bu esa, ularning kelajakda oqko‘ngil, m ehnatkash, 
ota-onaga, ona-V atanga, hayvonot olamiga m uhabbatli b o ‘- 
lishlari uchun kobprik vositasini ado etadi.
Masal eshitib, tinglab o ‘sgan h ar bir inson kelajakda, 
albatta, o ‘ylab, cham alab, aql bilan ish ko‘radigan, qissadan 
hissa chiqaradigan b o ia d i. Masallar ko‘proq hayvonlar, jonivor- 
lar, parranda-yu darrandalar, o ‘t- o ‘lanlar misolida b o iad i. Vaqti 
kelganda bular ustidan kulinadi, xulosalar chiqariladi. Masallar, 
ogbzaki, yozmada nasr va nazm da b o ia d i. Masalda ko‘pincha 
axloqiy-ta’limiy fikr va m a’nolar ifodalangan b o iad i.
X alq o g ‘zak i ijo d in in g bu ja n ri h am a lla - q o ‘sh iq , 
topishm oq, m aqol, ertak kabi insoniyatga xizmat qiladi, o ‘sib- 
ulg‘ayib, komil inson b o iish uchun yordam beradi. Zero, 
insonni hayvondan ajratadigan sifatlardan birinchisi aql, odob, 
tarbiya, so‘zlash quvvati va tildir. Inson aqli, zehni bilan 
yaxshi va yom onni, foyda va zararni ajrata oladi. Aql — inson 
rohatining m adoridir.
3 — B o l a l a r a d a b i y o t i
3 3
Sora allalaydi, 
Lola arralaydi.
Non yasashasansi? 
Sholi sanashasanmi?