Maktabgacha yoshidagi bolalarni xalq pedagogikasi asosida tarbiyalashning pedagogik sharoitlari

I. 2. Maktabgacha yoshidagi bolalarni xalq pedagogikasi asosida tarbiyalashdagi muammolar.
Bugungi kunda maktabgacha ta'lim tizimida qator islohotlar o‘tkazilmoqda, ularning bari bolalar va pedagoglar manfaatlari yo‘lida xizmat qilishiga, shuningdek maktabgacha ta'lim sifatini yaxshilashga qaratilgan.
"Umuman olganda, davlat talablarida kichik va maktab yoshigacha bo‘lgan bolalarni besh yo‘nalishda rivojlantirish kerakligi ko‘rsatilgan. Bu besh yo‘nalishni rivojlantirib, bola 4 ta kompetensiyaga ega bo‘ladi, ya'ni u 1-sinfga chiqishga motivatsiya oladi", - deydi O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vaziri Agrippina Shin.¹³
Yangi dasturda barcha narsaning asosi ijtimoiy yondashuvdir, ya'ni diqqat markazida - bola va uning manfaatlari. Pedagog ota-ona, pedagogik tarkib, bolaning o‘zi va albatta, jamiyat hamda davlat kabi ijtimoiy hamkorlar bilan birgalikda ijtimoiy muhitni tashkil qiladi. Dastur asosini bilim olish jarayonini o‘yinlar orqali rivojlantirish tashkil etadi. Bolalarda ilm olish, ijod, ijtimoiy yo‘nalish kabi tushunchalar rivojlanadi, sog‘lom hayot tarzi tarbiyalanadi va ular ijtimoiy muhitda o‘zlarini qanday tutish kerakligini tushuna boshlashadi.
Ma’lumki, maktabgacha ta’lim tizimida qator muammolarga duch kelmoqdamiz. Ulardan biri

• 
  Guruhlardagi bolalar soni:
  

O‘zbekistonda 2019 yildan boshlab bir guruhda 25 nafargacha bola bo‘lishi me'yoriy ko‘rsatkich sifatida belgilandi, ayniqsa sinov tariqasida faoliyat yuritayotgan maktabgacha ta'lim tashkilotlarida. Avvallari esa bir guruhdagi bolalar soni 30 dan ziyod, ba'zida esa 40 tagacha yetar edi, bu esa bolalarning sifatli maktabgacha ta'limga ega bo‘lishida bir qancha muammolarni keltirib chiqarardi.O’zbekiston Respublikasi Bazirlar Maxkamasi 13.05.2019 й. 391-son qaroriga muvofiq , 6 yoshli bolalarni majburiy maktabgacha ta'lim bilan qamrab olishi yo‘lga qo‘yildi, ya'ni ular 3 soatlik bepul ta'limga jalb qilindi, bu 15 soatlik haftalik dastur degani. Bu guruhlarda bolalar soni 25 kishidan oshmasligi kerak. Shu tariqa bizda ilmiy-tarbiyaviy-ta'limiy muhit shakllantiriladi. Maktabgacha ta’lim Vazirligi o‘z oldiga katta vazifalarni qo‘ymoqda - shu tariqa barcha bolalarni maktabgacha ta'lim tizimiga qamrab olish va bunda bir guruhda 25 nafar bola qoidasiga amal qilish", - deya o’z fikrini izohlaydi vazir. Shuningdek, guruhlarga faqat 25 nafargacha bolalar ro’yxatini qabul qilish imkonini beruvchi HEMIS elektron tizimi ham yo‘lga qo‘yildi.

• 
  Yangi qurilish, rekonstruksiya, davlat va xususiy sektor hamkorligi
  

Albatta, hozircha maktabgacha ta’lim tashkilotlarini yetishmasligi muammosi bor. MTT binolarini qurish, rekonstruksiya qilish borasida katta sa'y-harakatlar boshlangan. 2019 yilning investitsion dasturidan kapital ta'mirlov umuman olib tashlangan. Zero Maktabgacha ta’lim Vazirligi faqat yangi qurilish va rekonstruksiyagina barcha bolalarni MTTlarga qamrab olish imkonini beradi, deb hisoblaydi. Prezidentning 3651-sonli qaroriga muvofiq, O‘zbekistonda birinchi marta Maktabgacha ta’lim Vazirligi tomonidan Davlat-xususiy sektor hamkorligi (DXSH)ga doir qoidalar ishlab chiqildi. Unda DXSHning 10 modeli ko‘rsatilgan bo‘lib, ishbilarmonlar ularga jalb qilingan. Qarorda bunday ishbilarmonlar uchun imtiyoz va preferensiyalar belgilab berilgan.
Kadrlar yetishmovchiligi:
Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida yaxshi ish haqi to‘lanmasa, bu kasbga qiziqish bo‘lmaydi, albatta. Shu kunga qadar qanchadan-qancha tajribali, yaxshi kadrlar past ish haqi sabab bu kasbni tark etgan. Shu bois joriy yilning mart oyida Prezidentning pedagoglarning maoshini oshirishga doir qarori chiqqan. Agrippina Shinning so‘zlariga ko‘ra, o‘tgan 27 yil davomida maktabgacha ta'lim tizimidagi tarbiyachilar va MTT xodimlarining tarif stavkasi biror marta oshirilmagan. 2018 yilning mart oyida Maktabgacha ta'lim vazirligi birinchi marta pedagoglarning bazaviy tarif stavkalarini 30 foizga oshirish taklifi bilan chiqdi. Shu yilning sentabridan oliy ma'lumotga ega pedagoglar uchun bazaviy tarif stavkalari yana 30 foizga oshiriladi hamda maktabgacha ta’lim tarbiyachisi maoshi boshlang’ich sinf o’qituvchisi maoshi bilan tenglashtiriladi.

• 
  Ovqatlantirish tizimini tashkillashtirish tajribasi:
  

Barchaga ma'lumki, MTT ovqatlantirish tizimida ma'lum bir muammolar bo‘lgan. Barcha oziq-ovqat mahsulotlari ham kerakli manzilgacha yetib bormagan. Shuningdek, MTT mudirasi va pedagogik tarkib asosiy ish faoliyatidan chalg‘igan, ya'ni ular bolalarga ta'lim-tarbiya berish qatorida ovqatlantirish tizimini tashkillashtirish bilan ham shug‘ullanishlariga to‘g‘ri kelgan. Shuning uchun bugungi kunda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida autsorsing usuli joriy etilishi va bunga tadbirkorlarning jalb etilishi oziq-ovqat tizimidagi muammolarni xal etilishiga sabab bo’lmoqda.

• 
  Kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash:
  

Kadrlar barchasini hal qiladi. Maktabgacha ta’lim Vazirligi ilk kunlardanoq bu muammoga duch keldi. Bugungi kunda MTT soni oshib bormoqda, nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari ham shular jumlasidandir. Yanvar oyida ularning soni 200 dan ortiq bo‘lgan bo‘lsa, hozirga kelib bu ko‘rsatkich 600 ga yaqinni tashkil qilmoqda. Raqamlar kun sayin oshib bormoqda, chunki xususiy MTTlar va Davlat-xususiy sektori hamkorligi asosidagi MTTlar ochilmoqda. Tabiiyki, kadrlarga bo‘lgan talab ham katta.

• 
  Statistika
  
• 
  Bugun yirik shaharlarimizdan tortib, chekka tumanlar, qishloq va ovullarimizda yangi-yangi zamonaviy bog‘chalar barpo etilmoqda. Qisqa vaqt, ya’ni to‘rt yil ichida respublikamizda bog‘chalar soni 3 barobar oshib (5 ming 200 tadan 14 ming 200 taga), bolalarni qamrab olish darajasi 28 foizdan 54 foizga yetdi (2020 yil holatiga )
  

Maktabgacha ta'lim vazirligi tizimiga 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan 2,5 mln bola qamrab olingan. Respublikadagi MTTlar soni esa - 6154. Ulardan 5586 tasi - davlatga qarashli, 568 tasi nodavlat ta'lim muassasasidir. Bugunga kelib 859 141 nafar bola maktabgacha ta'lim bilan qamrab olingan, bu umumiy hisobning 34 foizi demakdir. Jami 1 mln 600 dan ziyod bola maktabgacha ta'lim bilan qamrab olinmagan.

• 
  Yangi modellar
  

Maktabgacha ta'lim vazirligi maqsadi - barcha bolalarni teng asosli va yuqori sifatli maktabgacha ta'lim tizimiga qamrab olish. O‘zbekistonda uzoq qishloq punktlari bor, u yerda bolalar bog‘chalari yo‘q, shunday ekan, maktabgacha ta'lim olishning imkoni yo‘q. Qamrovni ta'minlash uchun Maktabgacha ta’lim Vazirligi tomonidan o‘qitishning muqobil shakli - oilaviy MTTlar faoliyatini yo‘lga qo‘yishga doir qaror ishlab chiqildi.

• 
  Qo‘shimcha xizmatlar
  

Qaror loyihasiga maktabgacha ta'lim muassasalari kechgacha ishlovchi ota-onalar uchun qo‘shimcha xizmat ko‘rsatishi mumkinligiga doir taklif kiritildi. Tabiiyki, qo‘shimcha xizmatlar qo‘shimcha to‘lov evaziga ko‘rsatiladi.

• 
  Qog‘ozbozlik
  

Sir emaski, yaqin kunlargacha MTTlardagi pedagoglar ko‘plab hujjat turlarini to‘ldirishlariga to‘g‘ri kelgan. Vaqti kelganda, qog‘ozbozlik sabab bolalarga yetarlicha e'tibor qaratilmagan. Chunki rahbariyat talabini o‘z vaqtida bajarmaslik yaxshilikka olib kelmasligini yaxshi bilishgan. Ko‘plab yaxshi kadrlar aynan shu qog‘ozbozlik sabab ham sevimli kasblaridan voz kechishgan. 2018 yilning 15 iyulida MTTlarda qog‘ozbozlikni qisqartirishga oid qaror qabul qilindi. Unga ko‘ra, ilgari pedagoglar 9 ta hujjat turini yuritgan bo‘lsa, endi ularning soni 4 tagacha qisqartirildi.
Ushbu muammolarning aksariyati hozirgi kunda o’z yechimini topgan. Shunday bo’lsa-da, maktabgacha ta’lim tizimida bolalarni xalq pedagogikasi asosida tarbiyalashning yangicha yo’nalishini joriy etar ekanmiz, bunda yutuqlar bilan birga kamchiliklarni ham uchratishimiz mumkin.
Xalq pedagogikasi muammolari bo'yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning tarixshunosligi shundan guvohlik beradiki, tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida tarbiyaning xalq tajribasini o'rganish o'tmish va hozirgi zamon o'qituvchilarining ilmiy qiziqishlari doirasiga kirgan.¹⁴
Buyuk chex pedagogi J.A. Komenskiy "Ona maktabi" g'oyasini asoslab berdi, aniq oilaviy ta'lim tajribasiga tayandi. Mashhur shveytsariyalik o'qituvchi G. Pestalotsi Shveytsariya xalq pedagogikasi tajribasini umumlashtirish orqali o'zining "Onalar uchun kitob"ni yaratdi. U oilada boshlangan tabiatga yo'naltirilgan tarbiya keyinchalik maktabda davom etishi kerakligiga amin edi. Buyuk rus olimi K.D. Ushinskiy xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlarini yuqori baholadi. "Xalq o'zi yaratgan va xalq tamoyillariga asoslangan ta'lim, - deb yozgan edi u, - mavhum g'oyalarga asoslangan eng yaxshi tizimlarda mavjud bo'lmagan ta'lim kuchiga ega . " U "xalqsiz xalq" tamoyiliga chuqur ishongan. millat - ruhsiz tan "deb nomlangan va ushbu tamoyilga asoslanib, millat g'oyasini asoslab bergan. U xalqning urf-odatlari, marosimlari, udum va an’analarini yaxshi bilib,ushbu xulosaga keladi "ajdodlarning donoligi avlodlar uchun ko'zgudir" va shuning uchun u milliy taraqqiyotni qo'llab-quvvatladi, chunki, bu milliy intellektning rivojlanish jarayonida jonli asosdir. Milliy tarbiya tamoyili erta bolalik davrida, ona nutqini o'zlashtirish jarayonida amalga oshiriladi. N.K. Krupskaya oilada bolalar nutqini rivojlantirishga, ayniqsa ona va bola o'rtasidagi muloqot jarayoniga katta ahamiyat bergan, u "ona tili uning o'zini namoyon qilishi uchun vosita bo'lib xizmat qilishi, uning fikrlari, kayfiyati, holatini nomoyon " qiladi deb uqtiradi.
A.S. Makarenko o'zining o'qituvchilik faoliyatining uzoq yillik tajribasiga binoan, pedagogika odamlarning tirik harakatlarida, haqiqiy jamoaning an'analari va reaksiyalarida tug'iladi. U "oila, mehnat ta'limi insonning kelajakdagi malakasi uchun eng muhim" deb ta'kidlaydi.
V.A. Suxomlinskiy axloqiy g'oyalarni va ulardan kelib chiqadigan odamlarning pedagogik qarashlarini o'rganish zaruriyati va ahamiyatini ta'kidlaydi. U xalq pedagogikasining ma’naviy boyligi va ulkan amaliy ahamiyatini inobatga olmasdan, mukammal darajada o'rganilmagan va ushbu muammolar bo'yicha yetarlicha chuqur izlanishlar olib borilmayapti, deb hisoblagan. "Hozirga qadar hech kim xalq pedagogikasi haqida jiddiy o'ylamagan edi va aftidan bu pedagogikada juda ko'p muammolarni keltirib chiqardi", deb yozgan edi.
- Ishonchim komilki, xalq pedagogikasi odamlar ma'naviy hayotining markazidir. Xalq pedagogikasida milliy xarakter, xalq yuzining o'ziga xos xususiyatlari ochib berilgan! Xalqning fe'l-atvori, odamlarning qiyofasi, ularning fikrlari va orzu-umidlari, axloqiy ideallari ular yaratgan ertaklar, dostonlar, afsonalar, naql va maqollarda ayniqsa aniq namoyon bo'ladi.
19-asrning o'rtalarida bir qator olimlar, o'qituvchilar va mutafakkirlar xalq pedagogikasi muammolariga murojaat qilishni boshladilar. 1861-yilda V.I. Vodovozov ommaviy o'qish uchun chop etilgan kitoblar haqida maqola yozib, uni rus xalq pedagogikasi deb nomladi. 1890 yilda D. Bulgakovskiy va G. Pinchuk birinchi marta kengroq yo'nalishda to'g'ridan-to'g'ri xalq pedagogikasi yodgorliklari - maqollar, qo'shiqlar, topishmoqlar, marosimlar, ularning xalq hayotidagi tarbiyaviy ahamiyatini ajratib olishdi. Boshqa bir tadqiqotchi A. Sobolev bolalar o'yinlari muammolarini bolalar qo'shiqlari bilan birgalikda ko'rib chiqadi va shu bilan xalq pedagogikasi chegaralarini yanada kengaytiradi.
Xalq pedagogikasi etnografiya va tilshunoslik bilan chambarchas bog'liqdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy va etnografik jihatlardagi xalq pedagogikasi muammolari tarixchilar, filologlar va etnograflar tomonidan olib borilgan bir qator tadqiqotlarda ko'rib chiqildi. E.A. Pokrovskiy etnografik va pedagogik nuqtai nazardan bolalar o'yinlari ,bolalarning jismoniy va axloqiy rivojlanishidagi rolini tahlil qildi. Sovet davrida xalq pedagogikasi muammolarini birinchilardan bo'lib taniqli etnograf va o'qituvchi G. S. Vinogradov ushbu hodisaning mohiyatini xalq pedagogikasi madaniyatining ajralmas bir bo’lagi sifatida ta’kidlagan. U "Xalq pedagogikasi" atamasi va tushunchasi uchun mavjud bo'lish huquqini tasdiqladi. Xalq pedagogikasi "bu bilim va ko'nikmalar yig'indisi kabi tizim emas" degan. U xalq pedagogikasini shaxsiyatni ma`lum bir yo`nalishda shakllantirish uchun xalq qo`llagan mahorat va uslublar majmuasi sifatida tavsifladi. Olimning fikriga ko'ra, xalq pedagogikasi haqida fikr yuritilganda, bu yerda pedagogik nazariya emas, balki pedagogik amaliyot nazarda tutilgan. Xalq pedagogikasi to’g’risidagi savollar va nazariyalar bir qator olimlarning tadqiqot predmetlari bo'lgan: A.F. Xintibidze, G.N. Volkova, A. Sh. Gashimova, V.F. Afanasyeva, G.N. Filonov. Ularning har biri tabiiy ravishda xalq pedagogikasi nazariyasi va amaliyotiga o'z hissasini qo'shgan.
Xalq pedagogikasi, ilmiy pedagogikaning kashfiyoti sifatida, epistemologik, tarixiy, mantiqiy, strukturaviy jihatlarida o'ziga xos va xarakterli xususiyatlarga ega. Xalq pedagogikasi yodgorliklarining mazmuni va shakllarini tahlil qilib, uning o'ziga xos xususiyatlarini ajratib ko'rsatish mumkin. Xalq pedagogikasi qadimgi davrlarda tarixan rivojlandi. O'rta Osiyo antik davrida (milodiy III asr) xalq ijodiyoti namunalari allaqachon ma'lum bo'lgan. Qadimgi zamonlarda vujudga kelgan so'z san'ati, avvalo, badiiy xalq ijodida - ertaklar, afsonalar, dostonlar, maqollar, maqollar va boshqa xalq pedagogikasining yodgorliklarida, etnografiyasida mujassam bo'lgan.
Turli zamon va xalqlarning buyuk allomalari o'z asarlarida milliylik, tabiat va tarbiyaning muvofiqligi g'oyalarini ilgari surdilar va ishlab chiqdilar, xalq donishmandligi ifodasi sifatida xalq pedagogikasidan na’munalarni keng qo'lladilar. Xalq pedagogikasi empirik bilimlarga asoslanib, amalda ishonchli qimmatli, foydali bilimlar va ma'lumotlar bilan bir qatorda buzilgan, noto'g'ri, ba'zan esa din va hukmron jamiyat mafkurasi ta'sirida noto'g'ri va hatto zararli g'oyalarni ham o'z ichiga oladi. Masalan, ayrim maqol va matallarda ayolga nisbatan nafrat bilan munosabatda bo'lish, ijtimoiy adolatsizlik namoyondalariga bo'ysunish, oilada jismoniy jazoni qo'llash tavsiya etiladi va h.k.
Ma'lumki, xalq pedagogikasining asosini xalq falsafasining sodda realistik va spontan materialistik qarashlari tashkil etadi. Odamlar asosan dunyoning moddiyligini, sabablari va ta'sirining namoyon bo'lishini, tabiat va jamiyatdagi hodisalarning o'zaro bog'liqligi , shakl va mazmun birligini, qarama-qarshi kurashni to'g'ri tasavvur qildilar. Agar odamlar "Har qanday qiyinchilikda yengillik bor", "Hatto eng yaxshi ko'zgu ham narsaning boshqa tomonini aks ettirmaydi" va shunga o'xshash aforizmlar bilan ish olib borishsa, unda uning to'g'ri tasavvurga ega ekanligi sezilmaydi.
Xalq pedagogikasi yodgorliklarida ateizm unsurlarining mavjudligi odamlarning o'z-o'zidan materialistik dunyoqarashidan dalolat beradi. Xalq ruhoniylarga nisbatan o'ta salbiy munosabatni bildirdi. Masalan: "Mullaning sallasi oppoq bo'lsa ham, ichi qora". Odamlar atrof-muhitning ta'limdagi o'rni to'g'risida o'z tasavvurlariga ega edilar, irsiyatga ishonmas edilar. Odamlar mantiqan fikr yuritdilar: "Yomondan yaxshi tug'iladi, yaxshidan yomon odam tug'iladi".
Odamlar bolalarning psixologik xususiyatlarini diqqat bilan kuzatib, bilar edi: "Uch yashar bolaning odati sakson yoshga qadar saqlanib qoladi", "Bola beshikda yotganda uni tarbiyalash kerak". Boshqa folklor asarlari singari, sinkretizm xususiyati ham xalq pedagogikasi yodgorliklariga xosdir. Xalq pedagogikasida aniq va aniq qonuniyatlar, tizimlashtirilgan bilimlar, aniq ilmiy atamalar mavjud emas.
Xalq donoligi terminologiyasi lahjada, odatdagi xalq alomatlari va iboralarida iz qoldirgan. Bularning barchasi xalq pedagogikasi tilini tushunarli va mehnatkash xalqning eng keng qatlamlariga yaqin qiladi. Tirik til va adabiyotda allaqachon ishlatilmay qolgan ko'plab so'zlar va grammatik shakllar xalq aforizmlarida yashashni davom ettirishi va ular mutlaqo eskirgan deb qabul qilinmasligi, aksincha, o'z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishi xarakterlidir.  G.S. Voroninaning ta'kidlashicha, Lazutin, "tilning turli xil faktlari va hodisalari: folklorning so'z boyligi, sintaksis, morfologiyasi va fonetikasi o'zlarining g'oyaviy va estetik funktsiyalari bo'yicha bir-biridan ajralgan holda emas, balki eng yaqin aloqada ...".
Xalq pedagogikasining navbatdagi xarakterli xususiyati uning ijodiy asoslarining kollektivligidir. Xalq pedagogikasi yodgorliklarida ularni yaratuvchilarining nomlari noma'lum. Xalq og'zaki ijodidagi ijodiy individuallik "o'zini namoyon qilish" da erkin emas, bu yerdagi jamoaviy va individual ijodiy harakatlarni vaqt va makon ajratib turadi .Har bir ijodkor eshitgan narsalarini to'ldirdi yoki o'zgartirdi, lekin an'anaviy ravishda hamma uchun qiziqarli bo'lgan narsalar, eng muvaffaqiyatli eslab qolingan va u mavjud bo'lgan muhitga xos bo'lgan narsalar yetkazildi.
Xalq ijodiyotining kollektiv xarakteri to'g'ridan-to'g'ri haqiqiy millatni ifoda etadi. Shuning uchun ham folklorning barcha boyliklari, shu jumladan tarbiyadagi barcha xalq aforizmlari "bir kishining shaxsiy tafakkuri emas, balki butun xalqning jamoaviy ijodkorligi" dir. Asarlarda xalqning ko'p asrlik ma'naviy hayoti muhri bosilgan, chunki ularning muallifi xalqdir.
Xalq pedagogikasi nihoyatda keng. Xalq pedagogikasining eng samarali xususiyati hayot bilan, yosh avlodni o'qitish va tarbiyalash amaliyoti bilan bog'liqdir. Xalq pedagogikasi bo’lmasa, hayot bilan aloqani mustahkamlash qiyin.
Xalq pedagogikasi, ma'naviy madaniyatning barcha boshqa ko'rinishlari singari, o'zaro ta'sir etish va o'zaro boyitishga bo'ysunadi. Xuddi shu yashash sharoitlari, o'xshash urf-odatlar o'zaro ta'sirga ega bo'lib, shakli va mazmuni bo'yicha yaqin ertaklar va aforizmlarni keltirib chiqaradi.

1.