Maktabgacha yoshdagi

Xulosa chiqarish. Psixologiyada xulosa chiqarish jarayoni-

da foydalanilgan tayyor hukmlar asoslar deyiladi. Ularni tah-

lil qilib chiqarilgan yangi hukmni esa xulosa deb atash qabul 

qi lingan. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shaklidirki, bu 

shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi 

hukm hosil qi lamiz. Masalan: «Barcha sayyoralar harakatlana-

---

148

di». Oy – sayyora. Demak, Oy harakatlanadi. Xulosa chiqarish 

uch turga bo‘linadi: induktiv, deduktiv va analogik.

Induktiv xulosa chiqarish, bu xulosa chiqarishning shunday 

mantiqiy usulidirki, bunda bir nechta yakka yoki ayrim hukm-

lardan umumiy hukmga o‘tiladi yoki ayrim fakt va hodisalarni 

o‘rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masa-

lan: «Temir elektr tokini o‘tkazadi». Deduktiv xulosa chiqarishda 

umumiy xulosalardan yakka yoki juziy xulosa keltirib chiqarila-

di. Analogik xulosa chiqarishda ikki predmetning ba’zi bir bel-

gilari o‘xshashligiga qarab bu predmetlarning boshqa belgilari 

ham o‘xshashligi to‘g‘risida xulosa chiqarishimizdir. Analogiya 

chin, taxminiy yoki yolg‘on bo‘lishi mumkin.

Tushunchalar. Narsa va hodisalarning muhim belgilari-

ni, bog‘lanishlarini, mohiyatini hukmlar orqali fikran keng va 

chuqur aks ettirishdan iborat fikr yuritish shakli tushuncha deyi-

ladi. Tu shunchalar mohiyati jihatidan konkret va abstrakt tushun-

chalarga ajratiladi. Alohida olingan bir butun narsaga aloqa-

dor  tu shuncha  konkret tushuncha deyiladi. Masalan: stol, divan, 

traktor. Moddiy olamdagi narsalardan fikran ajratib olingan ba’zi 

sifat, holatlarga, shuningdek narsalar o‘rtasidagi ichki munosa-

batlarga, qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar abstrakt tushun-

cha deb ataladi. Masalan: oqlik, uzunlik, kenglik. Tushun chalar 

uch turga bo‘linadi; yakka, umumiy, to‘planma tushunchalar. 

Yakka tu shunchalar yakka narsa va hodisa haqidagi tushuncha-

lardir. Bunday tushunchalarga Alisher Navoiy, general Sobir Ra-

himov, Toshkent kabi tushunchalarni misol qilsa bo‘ladi. Yakka 

tushunchalarning xususiyati shuki, bu tushunchalarda hamisha 

aniq obraz mavjud bo‘ladi. Umumiy tushunchalarda bir jihsda 

ko‘p narsa va hodisalar gavdalantiriladi. Masalan: yulduz, ta-

laba, o‘spirin. To‘planma tushunchalar bir jinsdagi narsa va ho-

disalar toplami haqida yaxlit fikr yuritishdir. Masalan: paxtazor, 

kutubxona, yig‘ilish. Demak, tushunchalarning mohiyati hukm-

larda yoritiladi, mavjud hukmlar asosida xulosa chiqariladi, yan-

gi hukm hosil qilinadi, topilgan yangi belgilar tushunchalarni 

yanada boyitadi, yangi tushunchalar, atamalar ijod qilinaveradi.