Maktabgacha yoshdagi

7-rasm. Gidro meduza, chuvalchang va asalarining nerv sistemasi.

Evolutsion taraqqiyot bosqichlari

Harakatning 

instinktiv shakli

Harakatning

individual shakli

Harakatning

intellektual shakli

---

48

Ana shu bosqichlardan so‘ng psixik taraqqiyotning eng yuk-

sak formasi bo‘lgan inson ongi maydonga keldi.

Hayvonot olamidagi aqliy harakatlar

Harakatning  instinktiv shakli ana shunday muhitga mos-

lashuvining alohida shakllaridandir. Biz ayrim organizmlar-

ning hasharotlarning, qushlarning xatti-harakatlarini, qiliqla-

rini kuzatadigan bo‘lsak, ularning harakatlari go‘yoki ongli 

harakatdek bo‘lib ko‘rinadi. Masalan: oddiy cho‘l chumolila-

rining yoki termit deb ataluvchi chumolilarning «jamoa» bo‘lib 

yashashlari, qishga ovqat g‘amlashlari, asalarilarning kollek-

tiv bo‘lib yashashlari, asal to‘plashlarini Karl Fon Frish tad-

qiqotlarida ko‘rish mumkin. K. Frish asalarilarda bir-birlariga 

informatsiya, ya’ni ma’lumot berish qobiliyati borligini aniq-

lagan.

Ma’lum bo‘lishicha, asalarilar qayerda ko‘proq shira (asal) 

borligi haqida bir-birlariga ma’lumot berar ekanlar, bun-

day ma’lumotlar qandaydir bir uslubda raqsga tushish orqa-

li beriladi. Asalarilarning instinktlari nihoyatda mu 

rakkab 

bo‘lishidan qat’i nazar bunday harakatlarda ong yo‘qligi ju-

da osonlik bilan isbot qilingan. Ishchi asalarilarning asosiy 

vazifasi gul lardan shira yig‘ib, mumdan yasalgan indagi ka-

taklarga solib to‘ldirishdan iborat. Asal bilan to‘ldirilgan ka-

taklar yupqa qobiq bilan suvab berkitib qo‘yiladi. Agar asal-

arilar inining (kataklarning) tagi qirqib teshib qo‘yilsa, buni 

ular mutlaqo sezmaydi va bir necha oylar mobaynida tagi te-

shik katakka shira olib kelib to‘kaveradi. Bunda nima sabab-

dan katakning shiraga to‘lmayotganligini tekshirib ko‘rish na 

ishchi arining va na ona arining «xayoliga» kelmaydi. Mana 

shundan ko‘rinib turibdiki, asalarilarning tashqaridan go‘yo 

onglidek bo‘lib ko‘ringan murakkab instinktiv harakatlarida 

mutlaqo ong bo‘lmaydi.

Rus zoopsixologiyasining asoschisi V.A. Vagner (1849–1934) 

hasharotlar va qushlarning instinktiv harakatlarini o‘rganib, 

bunday harakatlarda tabiiy maqsadga muvofiqlik borligi-

ni, lekin biron maqsadga qaratilgan ongning yo‘qligini eks-

perimental faktlar asosida ko‘rsatib bergan. Masalan, oddiy 

---

49

o‘rgimchaklar isdan to‘qilgan to‘rga o‘xshagan in yasab, is-

ga pashsha yoki biron boshqa hasharot ilinishini bir chek-

kada poylab o‘tiradilar. Isga pashsha qo‘ngach, is tebra-

nadi. Shu ondayoq o‘rgimchak yugurib kelib, isga qo‘ngan 

pashshani is bilan o‘rab, qocha olmaydigan holatga keltira-

di. V.A. 

Vagner bunday instinktiv hara 

katda mutlaqo ong 

yo‘qligini ko‘rsatish uchun shunday tajriba o‘tkazgan. Is-

dan to‘rsimon in qurib, pashshaning qo‘nishini poylab turgan 

o‘rgimchakning oldiga isni tebratmay, pashsha qo‘yib qo‘yilsa, 

o‘rgimchak bu tayyor pashshaga hech qanday reak 

siya qil-

magan. O‘rgimchakning instinktiv harakati uchun isning teb-

ranishi (vibratsiyasi) zarur bo‘lgan. V.A. Vag ner qushlar usti da 

ham juda ajoyib tajriba o‘tkazgan. Shimoliy muz okeanidagi  

orollarda millionlab qushlar bahor paytida in qurib, tuxumdan 

bola ochadilar. Gagarka qushining inidan tuxumini olib, sal 

na riroqqa (xuddi tumshug‘ining tagiga) surib qo‘yib, tuxum-

ning o‘rniga xuddi tuxumga o‘xshash oq tosh qo‘yib qo‘ygan. 

Gagarka qushi o‘zining tuxumiga (tumshug‘i ostidagi) qarab, 

toshni bosib yotavergan. Boshqa qo‘shni indagi qushlarning 

bolasi tuxumdan ochilib, katta bo‘lib qolgan. Ammo gagarka 

qushi hamon toshni bosib yotavergan.

Go‘yo ongli harakatlardek bo‘lib ko‘rinadigan bunday 

hara katlar ongli bo‘lmay, balki instinktiv harakatlardir. Ins-

tinktiv hara 

kat deganda biz hayvonlarga tug‘ma yo‘l bilan 

(shartsiz ref lekslar) va ularning tashqi olamga muvofiqlashu-

vini ta’minlaydigan hara katlar shaklini tushunamiz. Instinkt 

tushun chasi psixologi yaga birinchi marta Ch. Darvin tomo-

nidan kiritilgan bo‘lib, bizga hayvonlarning juda ko‘p murak-

kab harakatlari va qiliqlarini ilmiy tarzda tushunish imkoni-

ni beradi. Instinkt tushunchasi 

ning psixologik va fiziologik 

mexa nizmlari mashhur rus fiziologi akademik I.P. Pavlov to-

monidan tushuntirib berildi. Demak, hayvonlarning instinktiv 

harakatlarini 4 guruhga bo‘lish mumkin:

1. Ovqatlanish instinkti – o‘zi va o‘z bolasi uchun ovqat 

qidi rib topish, g‘amlash harakatlari.

2.  Himoyalanish instinkti – o‘zini himoya qilish, dushman-

ga hujum qilishda ko‘rinadi. Har bir hayvon o‘zining biron-

---

50

ta organidan foydalanadi. Masalan: afrika kobrasi o‘z zaharini 

3,5 metr masofaga ota oladi.

3.  Nasl qoldirish instinkti – bu ota-onalik instinkti sifatida 

ko‘rinib ma’lum vaqtgacha bolalariga g‘amxo‘rlik qiladi.

4.  To‘da bo‘lib yashash instinkti – turli xil shaklda birlashib 

poda-poda, gala bo‘lib yashashlarida ko‘rinadi.

Evolutsion taraqqiyot davomida murakkab taraqqiy etgan 

hayvonlarda, ya’ni umurtqa suyakli va sut emizuvchi hayvon-

larda harakatning individual shakllari yuzaga keldi. Har bir 

organizm o‘zicha individual hayot kechiradi va tashqi olam-

da ma’lum muddat davomida yashaydi. Vaholanki, hayvonlar 

olamda bir xilda umr ko‘rmas ekanlar, ularning necha yosh-

ga kirishlariga qarab individual hayotlarida harakatning tur-

li xil individual shakllari yuzaga keladi. Demak, hayvonlar 

harakatning individual shakl larini o‘zlarining individual ha-

yotlari mobaynida egallab boradilar. Harakatning individual 

shakllari xuddi harakatning ins tinktiv shakllari kabi hayvon-

larning doimo o‘zgarib turuvchi tashqi muhitga moslashuvini 

ta’minlovchi mexanizmlardandir. Bu ha rakatlar hayvonlarda 

paydo bo‘ladigan shartli reflekslar bilan bog‘liqdir. Hayvonlar 

harakatning individual shaklini o‘z hayot lari davomida egallab 

boradilar. Harakatning individual shakllari asosida hayvon-

larda turli-tuman ko‘nikmalar yuzaga keladi. Bunday olib qa-

rasak bu ko‘nikmalar dressirovkadan boshqa narsa emas (mas. 

o‘rgatilgan it, mushuk va boshqa hayvonlarning ha rakatlari). 

Tabiiy hayot sharoitlarida ham ko‘nikmalar hosil qi 

linadi. 

Masalan, xo‘roz o‘n yil, qarg‘a esa yuz yilga yaqin yashay-

di. Albatta, qarg‘a uzoq hayoti davomida juda ko‘p narsalarga, 

vaziyatlarga to‘qnash keladi va murak kab ko‘nikmalarni tabi-

iy sharoitda yuzaga keltiradi. Xo‘roz bilan qarg‘a ustida shun-

day bir tajriba o‘tkazilgan: qorni och xo‘rozga kichik bir ariq 

bo‘yida jo‘xori tashlab borilgan. Xo‘roz har bir jo‘xorini bir-

ma-bir terib yeb kelavergan. Jo‘xori donlari ariqchadagi suv-

ga ham tashlangan. Xo‘roz suvdan tutib olib yeb kelavergan. 

Ariqdagi suv ikki metrlar chamasi uzunlikdagi quvurga kirib, 

quvurning narigi tomonidan chiqib ketgan. Ariqchadagi suv-

ga tashlangan jo‘xori donlari suv bilan quvurga kirib ketganda 

---

51

xo‘roz «hayron» bo‘lib, donni qidirmay, orqasiga qarab ketaver-

gan. Xuddi shu tajriba qarg‘a bilan o‘tkazilganda, qarg‘a jo‘xori 

doni quvurga kirib ketishi bilan quvurning narigi boshiga bo-

rib, don oqib kelishini poylab turgan va don quvurdan chiqishi 

bilan tutib olib yegan. Demak, qarg‘a tabiiy hayot jarayonida 

bunday vaziyatga ko‘p martalab duch kelgan va unda murak-

kab ko‘nikma hosil bo‘lgan. Harakatning individual shakllari 

yoki ko‘nikmalar bilan bog‘liq bo‘lgan murak kab harakatlarga 

ko‘plab misollar keltirish mumkin.

Evolutsion taraqqiyotning yuksak bosqichidagi ayrim hay-

vonlarda harakatning intellektual shakli paydo bo‘ldi. Bu yuk-

sak taraqqiyotga erishgan maymunlar, itlar va delfinlar 

dagi 

odam ongiga o‘xshash farosat bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakat 

shakllaridir. Harakatning intellektual shakli ham hayvonlar-

ning tashqi olamga muvofiqlashuvidan iboratdir. Harakatning 

intellektual shakliga ega bo‘lgan hayvonlar ma’lum vaziyatda 

bir qadar farosat bilan bog‘liq muammolarni, masalalarni hal 

qila oladilar. Lekin yuksak taraqqiyotga erishgan hayvonlar-

ning intellektual ha ra katlari odamning ongli harakatlaridan 

keskin farq qiladi.

Odamsimon maymunlar ustida o‘tkazilgan tajribalardan 

E.G. Vatsuroning «Rafael» ismli shimpanze maymuni bilan 

o‘tkazgan tajribalari juda ibratlidir. E.G. Vatsuro maymunlarda 

ong, tafakkur yo‘qligini, ular o‘rtasidagi munosabatlarni ang-

lay olmasligini isbotlab bergan. Ularda farosat uchqunlari bor 

xolos.

E.G. 

Vatsuro maymunlarda ong, tafakkur yo‘qligini, ular 

narsa lar o‘rtasidagi munosabatlarni anglay olmasliklarini isbot-

lab bergan. U Rafael ismli shimpanze maymuni bilan shun day 

tajriba o‘tkazgan. Unchalik katta bo‘lmagan bir ko‘lga ikkita sol 

yasatgan. Sollardan biriga suv to‘ldirilgan bak va bakning usti-

ga bitta bo‘sh shisha banka qo‘yib qo‘yilgan. Bakdan nariroqda 

maxsus apparatda olov yonib turgan va olovning tagida apelsin 

ko‘rinib turgan. Shimpanze maymuni qayiqda solga olib kelin-

gan. Maymunning qorni och bo‘lgan. Uning ko‘z oldida bak-

dan bankaga suv olib olovga sepib o‘chirilgan va maymun dar-

hol apelsinni olib yegan.

---

52

8-rasm. Maymunlarning intellektual harakatlari.

Ana shu tajriba ikkinchi marta takrorlanganda, maymunning o‘zi 

bakdan bankaga suv olib, olovni o‘chirgan va apelsinni olib yegan. 

Bundan keyingi tajriba birmuncha murakkablashtirilgan. Endi bak 

bilan banka qo‘yilgan solga olov yoqilgan apparat qo‘yilmay, balki 

apparat boshqa solga qo‘yilgan. Sollarning bir-biridan uzoqligi 3–4 

metrlar chamasida bo‘lgan. Bak qo‘yilgan solga bitta uzun bam-

buk yog‘och tashlab qo‘yilgan. Maymun odatdagidek kelib, bak-

---

53

dan bankaga suv quyib olgan, ammo olov narigi solda ancha uzoq-

da yonib turganini ko‘rgan. Qo‘lida suv quyilgan bankani ushlab, 

bambukni ikkinchi solga ko‘prik qilib qo‘ymoqchi bo‘lgan. Banka-

ni qo‘lidan oyog‘iga, oyog‘idan qo‘liga olib, bir amallab bambukni 

ikkinchi solga ko‘prik qilib qo‘ygan. Undan so‘ng bambukdan dar-

boz bo‘lib, ikkinchi solga o‘ta boshlagan. Bambuk qimirlab ketib, 

qo‘lidagi suv to‘kilib ketgan. U bak qo‘yilgan solga qaytib kelib, 

bakdan bankaga suv olib, yana bambukdan ikkinchi solga o‘tib, bir 

amallab olovni o‘chirgan va apelsinni olib yegan.

Bu tajribada shu narsa xarakterliki, maymun bakdan banka-

ga suv olib, soldan solga o‘tib (suv to‘kilib ketib) qiynalib ol-

gan. Ammo soldagi olovni ko‘ldan qo‘li bilan suv olib o‘chirishi 

ham mumkinligiga uning «aqli» yetmagan. Demak, odamsi-

mon shimpanze maymunlarida ham odamdagiga o‘xshagan 

ong, aql yo‘q. Shimpanze maymunining soldan solga bambuk-

ni ko‘prik qilib o‘tishga «aqli» yetdi, lekin hamma suv ham bir 

xil xususiyatga ega ekanligiga aqli yetmadi. 

G.Z. Roginskiy shimpanze maymuni ustida shunday tajri-

ba o‘tkazgan: maymun oldiga turli tomonga qaratib bir necha 

uzun arqonlar tashlab qo‘yilgan. Ana shu bir xildagi arqon-

lardan ba’zilarining uchiga apelsin yoki banan bog‘lab qo‘yilgan. 

Maymun o‘z oldiga tashlab qo‘yilgan bir xildagi arqonlarni ush-

lab ko‘rgandan so‘ng, hech bir yanglishmay uchiga apelsin yoki 

banan bog‘lab qo‘yilgan arqonlarni ajratib tortib olgan.

N.N. 

Ladigina-Kotsning tekshirishlari shimpanzeda 

boshlan g‘ich abstraksiya qobiliyatlari borligini ko‘rsatadi. May-

mun o‘zi idrok qiladigan narsaning rangi, shakli va hajmidan 

ajrata oladi, unda murakkab tanlash qobiliyati bor. Tajribalar-

da shimpanze maymuni geometrik shakllarni rangi va turiga 

qarab ajrata olgani isbotlangan.

Nemis fiziologi M. Tideman delfin miyasining faoliyatiga 

odam va orangutandan keyingi o‘rinni beradi. Delfinning mi-

ya og‘irligi 1700 gramm, miyaning po‘stloq qismi esa odam 

miyasi po‘stlog‘iga nisbatan ikki baravar ko‘pdir. Olimlarning 

kuzatishlari shuni ko‘rsatdi-ki, delfin katta tezlikda idrok qi-

---

54

lish va fikrlash qobiliyatiga ega. Delfin miyasi faoliyatini kiber-

netik tekshirishlar orqaligina o‘rganish mumkin. Shveysariya-

lik professor A. Portmannin tadqiqotlarida odam va hayvonlar 

intellekt darajasini o‘rganadi va bunda odam 215 ball, delfin 

190 ball, fil va maymun keyingi o‘rinlarni egallagan.